Год беларуса: Вершы. Вершав. апавяданні. Публіцыстыка
Шрифт:
Год Беларуса
Серыя заснавана ў 1990 годзе
Укладанне, падрыхтоўка тэкстаў, уступны артыкул і каментарыі Вячаслава Рагойшы
ПАЭТ-САМАВУК 3
У Валожыне на вуліцы Савецкай, 49 прыцягвае да сябе ўвагу ўрослая ў зямлю старасвецкая хаціна з прымацаванай да яе шыльдай: «У гэтым доме да 1914 года жыў вядомы беларускі збіральнік фальклору, паэт і публіцыст Стары Улас (Уладзіслаў Пятровіч Сівы-Сівіцкі)». «Вядомы» — сказана, відавочна, з разлікам на будучае, на перспектыву. Бо хто сёння (на вялікі жаль!) асабліва ведае Старога Уласа? Бо хіба можна назваць вядомым пісьменніка, у якога ні пры жыцці, ні пасля смерці не выйшла ніводнае кніжкі? Аднак наш час тым і вызначаецца, што мы вяртаем з забыцця асобных цікавых творцаў, даём ім новае жыццё, надзяляем шырокай вядомасцю. Упершыню з’яўляецца і кніжка Старога Уласа, пра што, зрэшты, марыў вялікі Янка Купала, нават згодны быў стаць рэдактарам такой кніжкі. Дарэчы, Іван Дамінікавіч і яго жонка Уладзіслава Францаўна былі па чалавечы ўдзячныя Старому Уласу: у Вільні на пачатку стагоддзя ён іх упершыню пазнаёміў, стаў, па сутнасці, іхнім сватам…
Дык хто ж ён быў, Стары Улас? Чым заслужыў нашу ўвагу і павагу?
Нарадзіўся Уладзіслаў Пятровіч Сівы-Сівіцкі 10(23) сакавіка 1865 года ў валожынскіх сялян Пятра і Людвікі. Бацька яго, каб зарабіць на сям’ю (быў малазямельны), наняўся кухарам у мясцовы маёнтак графа Міхала Тышкевіча, аднаго з багацейшых магнатаў былой Расійскай імперыі. Аднак у 1874 годзе, калі сыну было ўсяго дзевяць гадоў, бацька памірае. Тым жа летам не стала і маці. Круглага сірату ў сваю немалую сям’ю прымае цётка Юзэфа Емільянская. Неўзабаве Уладзіслаў ідзе ў памочнікі да кухара таго ж графа Тышкевіча. Відаць, кемлівы і працавіты хлопец кінуўся ў вочы самому графу. Бо праз некаторы час яго, ужо дзецюка, прызначаюць кухарам, а затым, калі яму было каля трыццаці, ён становіцца аб’ездчыкам і, урэшце, ляснічым.
Кожны дзень Сівы-Сівіцкі конна аб’язджаў бясконцыя лясы графа, абшары Налібоцкай пушчы, судакранаючыся з прыродай ва ўсе поры года і сутак. Родныя краявіды цешылі сэрца, узнімалі настрой, абуджалі прагу творчасці. Праца аб’ездчыка і ляснічага давала магчымасць глыбей спазнаць і само жыццё: клопаты і скупую радасць ваколічных сялян, мітусню засцянковай шляхты, панскія забавы, пыхлівую разбэшчанасць царскіх чыноўнікаў. Усё гэта давала тэмы для вершаў і вершаваных апавяданняў, клалася ў вершаваныя радкі, увасаблялася ў творах пра беларускую восень і зіму, вясну і лета, пра нялёгкую, але адначасова радасную сялянскую працу, пра рэальнае і легендарнае ў жыцці роднага народа. Штодзённыя зносіны з дзесяткамі людзей насычалі лексікон Старога Уласа моўнымі самародкамі, абагачалі яго памяць і ўяву пярлінамі вусна-паэтычнай творчасці.
Сяляне паважалі высокага, прыгожага, з вусамі і невялікай — клінам — бародкай ляснічага, які паводзіў сябе з імі як з роўнымі, спачуваў ім, дапамагаў лесам, заступаўся за іх, калі трэба было, перад самім графам. 3 сялянамі Сівы-Сівіцкі заўжды гаварыў па-беларуску, што выклікала насмешкі, а то і нараканні мясцовага панства і засцянковай шляхты. Нават у роднай сям’і лічылі гэта своеасаблівым дзівацтвам, а то і здрадай «польскасці». Сям’я Старога Уласа была каталіцкай, а ва ўяўленні многіх беларусаў-католікаў каталіцкае веравызнанне атаясамліваецца з польскай нацыянальнасцю. Сам жа паэт-ляснічы веравызнанне і нацыянальнасць выразна адрозніваў. У яго пашпарце ў адпаведных графах было запісана: рэлігія — рымска-каталіцкая, нацыянальнасць — беларусін…
Уладальнікі лясоў не давалі сваім службоўцам доўга затрымлівацца на адным месцы (успомнім хаця б лёс лесніка Міхала — бацькі Якуба Коласа). У 1914 годзе Сівога-Сівіцкага перавялі на службу пад Ашмяны (некаторы час жыў у Варнянах цяперашняга Астравецкага раёна). Праз нейкі час пераехаў з сям’ёю ў Вільню, а ў
Усё жыццё Стары Улас цягнуўся да навукі. Як падкрэслівае руплівы біёграф пісьменніка Г. Каханоўскі, «толькі праз самаадукацыю, дзякуючы прыроднай настойлівасці, дайшоў да ўсяго сам, стаў пісьменнікам». Калі яшчэ ў Валожыне не было і пачатковай школы, самавукам авалодаў рускай і польскай граматай (пісаў беларускай лацінкай, каліграфічным почыркам і амаль без памылак). Потым імкнуўся даць асвету сваім і чужым дзецям. Аддаў пад вясковую школку палову сваёй хаты, у якой вучыла — дарэчы, на роднай мове — спецыяльна нанятая настаўніца, тыповая беларуская «дарэктарка». Але ўлады пад пагрозаю закрыцця прымусілі перавесці выкладанне ў школцы на рускую мову. Усе дзеці Старога Уласа (а іх было васьмёра: чатыры сыны і чатыры дачкі) атрымалі сярэднюю адукацыю, а двое — і вышэйшую. Пісьменнік на пачатку стагоддзя сабраў неблагую, як на той час, хатнюю бібліятэчку з рускіх і польскіх кніг, якія даваў чытаць суседзям і знаёмым. Калі ж у выніку рэвалюцыі 1905–1907 гг. з’явіліся легальныя беларускія кніжкі і газеты, яны таксама папоўнілі кнігазбор паэта-ляснічага. Чытанне, індывідуальнае і калектыўнае, стала добрай традыцыяй у вялікай сям’і Старога Уласа.
Пісаць паэт-самавук пачаў спачатку на «панскай», польскай мове — складаў вершы ў гонар сваёй нявесты, а потым жонкі Антаніны, уроджанай Вайцяхоўскай. Выпадковая сустрэча ў 1906 годзе з першай легальнай беларускай газетай «Наша доля» адкрыла яму вочы на працэс беларускага нацыянальнага адраджэння. 3 гэтага часу ён пачынае пісаць толькі па-беларуску, значна пашыраюцца ідэйна-тэматычныя і жанравыя абсягі ягонай творчасці.
Пісаў звычайна на золку, калі ўсе спалі, ці ў святы і прысвяткі, калі не трэба было ісці на службу і нельга было («грэх!») займацца фізічнай працай на сваёй невялікай гаспадарцы. Складаліся вершы і ў часе шматлікіх вандровак па лесе. Паступова складанне вершаў ператварылася ў прывычны штодзённы занятак, стала звычкай і, на жаль, не заўсёды (асабліва ў канцы 20-х — 30-я гады) забяспечвалася творчым натхненнем, абумоўлівалася высокімі ідэаламі Паэзіі. Ужо ў пачатку 30-х гг. у Старога Уласа было звыш тысячы вершаваных твораў, якія ён акуратна перапісваў у агульныя сшыткі, нумараваў, даваў ім нярэдка безаблічныя аднатыпныя назвы («Абразок»). Але да таго часу беларуская паэзія (і не толькі савецкая, але і заходнебеларуская) дасягнула значнага ўзроўню, у ёй з’явілася многа цікавых і арыгінальных творцаў. Вершаванне ж валожынскага паэта-самавука яўна адстала ад гэтага ўзроўню, і вершы яго перасталі друкаваць. Ён стаў пісаць пераважна «для сябе», застаўшыся ў памяці чытачоў лепшымі дарэвалюцыйнымі творамі…
Першыя публікацыі Старога Уласа адносяцца да 1909 года: допіс пра Валожын — 16 красавіка, верш «Сонейка прыгрэла» — 28 мая. 3 таго часу ён стаў актыўным аўтарам «Нашай нівы», апублікаваў у гэтай «народнай газеце» (А. Лойка), бадай, усё лепшае, што належыць яго пяру. Даючы ацэнку творчасці Старога Уласа, у сваёй вядомай «Гісторыі беларускае літаратуры» (Вільня, 1920) Максім Гарэцкі пісаў: «Яго творы цэнны для нас і арыгінальны тым, што паказваюць, як творыць сам народ. Нічога інтэлігенцкага ў іх няма, яны й ня вельмі часам складны, але чуецца ў іх сіла самое зямлі, беспасрэдны павеў самога жыцця беларускай вёскі. Яны — натуральны адростак народнай паэзіі, казак і гутарак, легенд, жартаў… Стары Улас і Лявон Лобік, а болей-меней А. Петрашкевіч і іншыя (паэты-нашаніўцы, сучаснікі Старога Уласа. — В. Р.) маюць у нашай паэзіі літаратурна-маральнае значэнне як песняры з мазольнаю рукою, што не толькі „з народа“, але і „сам народ“. Жывець душа народа — жывець народ!»
Гэта ацэнка, па сутнасці, не ўстарэла і сёння. Сціплае, нягучнае, але шчырае, па-народнаму простае, часам дасціпнае слова Старога Уласа і сёння можа парадаваць нас, як радуюць няхітрыя ўзоры народных майстроў: ганчароў, бондараў, рэзчыкаў па дрэве… Наша сённяшняе разуменне гэтага слова не разышлося і з кароткай заўвагай Максіма Багдановіча, зробленай ім у літаратурным аглядзе «За тры гады» (1913): «Л. Лобік і Стары Улас далі некалькі дужа няхітрых, але верных і таму цікавых малюнкаў нашай вёскі». Відавочна, аўтар славутага «Вянка» ўказаў тут на самыя істотныя якасці паэзіі Старога Уласа, якія з цягам часу толькі паглыбляліся, выяўляліся больш выразна і своеасабліва.