К?рэтиллибит таптал
Шрифт:
– Оччо?о хайдах буолабыт? Торбос сонноох сылдьан эмискэ суккун сонноннохпутуна дьон хантан ыллахтарай диэхтэрэ, – Ылдьаана Тиэхээн диэки к?р?р.
– Онуоха-маныаха диэри кистээн кэби?эр инибит. Оттон б??чээн ыытын куоракка ыытан атыылаттарыахпыт. Б??чээн ыыта ыарахан сыаналаах буолуо.
– Бу ки?и аны ?п сиэри гынна дии. Тыалынан киирбит ?п холоругунан тахсар диэн ?с хо?ооно баарын умунну? дуо?
– Би?и уолбут дьону халаспатах. К?нн?р? сирдьит, та?а?асчыт буолбут. Ол аата ?лэлээн ылла?а дии. Икки атах онноо?ор буолуох айыыны о?орор ини.
– Манчаары
– Бэбэ?э халбархай ки?и. Ол уруккуттан биллэр.
Обун убайыттан Тиэхээнтэн уон сылынан эдэр. О?о эрдэ?иттэн а?а туппут ки?итэ. Убайа тылынан-???нэн да?аны ба?ыйар. Уол киэ?э ?лэтиттэн кэлбитигэр убайа мас-таас курдук эттэ:
– Аны Манчаары кэлэн онно-манна ы?ырда?ына олох барсыма. Дьону халыыр, талыыр диэн, ?рд?к та?ара?а айыы, бар дьо??о саат, чолобууда суукка буруй буолар. Манчаары тутуллан хаайылынна?ына, эн эмиэ хаайыллыа?. Оччо?о ойох ылыах буолбут кыы?ы? кэлиэ суо?а. Ону ?йд??. Та?ыйда?ына да?аны тулуй. Эр ки?и буолла?ы? дии.
Ыаллар сайылыктарыгар к???н кэлбит са?алара и?илиннэ. Биир ?т?? к?н Б??т?ччээн, са?атык со?ус даба ырбаахытын кэтэн, Б?р?нэйгэ барда. Онно ата?ын Охоноон уолу к?рс??хтээх.
Сайылык, алаас э?ин ??н??х сир симэ?инэн киэргэнэн, олус тупсубут. Кинилэр кыара?ас ыырдарыгар холоотоххо, алаас сир хонуута киэ?э, ки?итэ-с????тэ элбэ?э, ?т?? дойду буолла?а. К??рэгэй чыычаах са?ата дьырылас.
Алаа?ы ортолоон эрдэ?инэ ыттар ?рд?лэр. Баты?ан кэлбит ыта Моойторук кулгаа?ын ч?рб?тт?. Инники и?эн тохтоото. Эргиллэн иччитин к?р?н ылла. Иккитэ-?стэ «мо?» диэтэ. Ити икки ардыгар икки ыт ?рэ-?рэ утары кэллэ. Анараа ыттар ыты к?р?н сэрэммит курдук туттан чуга?аатылар. Ыкса кэллилэр. Ма?най сытыр?алаан к?рд?лэр. Аргыый кутуруктарын хамнаталлар. Моойторук дьулайбыт к?р??нээх, кутуругун купчуппут да буоллар, эмиэ сытыр?алыыр.
К??т ыт ар?а?ын т??т?н адаарытан к?хс?н тыа?атта, тии?ин к?рд?рд?. Б??т?ччээн аны ыппын тутуохтара диэн «ч?т» диэтэ. Ыттарга чуга?ыы хаамта. Мас сытара буолаарай диэн к?р??лээтэ.
Эмискэ ыттар ардыр?а?а т?ст?лэр да охсу?ан булумахтастылар. Моойторук у?а-ха?ас харбыала?ан и?эн, м?чч? ойон, дьиэтин диэки ыстанна. Кутуругун купчуччу туттубут. Дойдулаах ыттар эккирэтэн субуру?натан, ?р?йэ?э т??эрэн к?ст?бэт буолан бараннар, сотору т?нн?н, тылларын салыбыратан кэллилэр. Кыайбыт-хоппут к?р??нээхтэр. Б??т?ччээ??э кы?аммакка, дьиэлэрин диэки дыгыйдылар.
Дьиэ?э киирбитэ – дьукаахтыылар бары кэлбиттэр. Оттон Охоноон уол баара к?ст?бэт. Б??т?ччээн ыалдьыт бы?ыытынан у?а оро??о кэлэн олордо.
– Тугу кэпсиигит? – Б??т?ччээн сиэр бы?ыытынан аан а?ан кэпсэтэр.
– Суох. Эн кэпсээни?? – Быргый ийэтэ кыра у?уохтаах ча?аарыйбыт эмээхсин кэпсэтэр.
Дьиэлээх эмээхсин туох сонуннаахтарын, хайдах кыстаабыттарын, хас ынах т?р??б?т?н э?ин ыйытала?ар. Б??т?ччээн о?о ки?и бы?ыытынан хоруйдуур эрэ.
– Манчаары Ба?ылай эмиэ к??рэйэн ыалга ыалдьыттаабыт ???. Ону истибиккит дуо? – Быргый Дь?г??р о?ох иннигэр с?гэ ыта?алыы олорон ыйытар.
–
– Хоро нэ?илиэгэр Архыып С??дэрэп диэн ки?иэхэ ыалдьыттаабыт.
– Ол аата хайаабытый? – Б??т?ччээн тыл э?этин дьэ сэрэйдэ.
– Хайыай, ыган-ынан туран ампаардарын астарбыт уонна малларын халаабыт. Хата сэрэнэн олору?, э?и ампааргытын алдьатан баайгытын халыа?а.
– О?ону хаадьылаама. Манчаары ?рд?к ????лээхтэри ???й?р сурахтаа?а, – эмээхсин ??т кыынньаран ыалдьыкка и?эрдээри к???йэ?э кутар.
Б??т?ччээн ата?а суох буолан, кыынньыбыт ??т? и?эн баран дьиэтигэр т?н?ннэ. Дьиэтигэр кэлэн ытын чинчийэн к?рд?. Эмсэ?элээбэтэх. Арай муннун кырыытын сиирэ ытырбыттар. Моойторук иччитигэр кутуругун куйба?натар, илиитин салаан «ньалып» гынна.
– Хайа туох сонуннаах ыалга сырытты?? – Дьаакып о?онньор уол киирэрин кытары ыйытар.
– Манчаары ыалы халаабыт ???, – Б??т?ччээн сонунун и?итиннэрэр.
– Тыый! Кимнээ?и? – Мааппа этэрбэс абырахтыы олорон тохтоон, уолун диэки к?р?р.
– Хоро?о Архыып С??дэрэп диэн ки?иэхэ сылдьыбыт.
– Хайалара буолла?ай. Сахалыы аатын эппэтилэр дуо? – о?онньор лаппыйан ыйытар.
– Суох.
– Т??? эмэ та?ыллар, к?ск? ыытыллар да кэ?эйбэт, к?мм?т ки?и эбит, – Байбал о?ох иннигэр олоппоско олорор.
– Отуора алдьаммыт ки?и буолла?а. Уонна тугу и?итти?? – о?онньор сиэниттэн эмиэ ыйытар.
– Уонна тугу да кэпсээбэттэр.
– Бэйи, мин бэйэм бара сылдьыы?ыбын. Бу ки?и тугу да и?эн-то?он ыйыталаспата?а буолуо.
О?онньор ыалга баран, саас, ?р?с хаайыан иннинэ, куораттан нууччалар тахсаннар, Манчаарыны тутаары уонча хонукка к?рд??н баран, булбакка т?нн?б?ттэр ??? диэн сура?ы истэн кэллэ. Ол аата Манчаары эмиэ к??рэйбит ??? диэн кэпсээбиттэрэ кырдьык эбит.
Уонча хонук ааста. Манчаары ту?унан сурах хас нэ?илиэк аайы долгун курдук тар?анна. Ха?ан ба?арар сурах-садьык эбиилээх, к??ркэтиилээх буолар. Ол ыалы халаабыт, бу баайы та?ыйбыт, онно сылгы ?л? сытарын к?рб?ттэр, манна ат с?пп?т ??? диэн кэпсээн ?ллэ?нэтии. Ыалга ыалдьыт киирдэ?инэ туох ханнык иннинэ Манчаарыны сура?аллар.
Баайдар уйаларыгар уу киирдэ. Улахан баайдар ампаардарын ?рд?гэр чуол?аннардаах кыра мэ?э?ик ампаар о?отун туттара охсон, т??ннэри-к?н?стэри харабыллаах олороллор. Онно-манна ынах, сылгы с?пп?тэ элбээтэ. Ону, Манчаарыга балыйтараары, нэ?илиэк уоруйахтара бэйэлэрэ сииллэр бы?ыылаах диэн сэрэйдэллэр да?аны, ким-хайа иннинэ Манчаарыны ааттыыллар.
Манчаары аба?атыгар Чоочо баайга ?ст?н?р ???, ха?ан эрэ киниэхэ ыар ыалдьыт буолара буолуо дэ?эллэр. Ыаллар кыра о?олорун «Манчаары кэлиэ» диэн куттуур буоллулар.
Бэс ыйын халлаана ардахтаах буолла?ына, ?? ?ч?гэй дьыл буолар. Быйыл ардах сири син бэркэ ??с?ттэ. Сир ийэ барахсан ардах т??эн ааста?ына ыраа?ырар, салгынныын чэбдигирэр. Ону билбит курдук чыычаах са?ата эмиэ элбиир. Быйыл сайын бырда?а а?ыйах буолла. Ону бэс ыйын са?атыгар халлаан тымныйан бырда?а ?лл???, кэ?иннэ?э дэ?эллэр.