Бурятские народные сказки. Бытовые

Коллектив авторов

— Манайда адуунаарамнай нэгэ хара азарга бии. Тэрэ юуш мэдэхэгуй. хэрээрэмнай нэгэ харагша унеэн бии. Тэрэ юуш мэдэхэгуй. Орониимнай шэрээн хулдэ нэгэ алтан хайша бии. Тэрэл мэдэхээ ядахагуй. Хойноо байан дээбэрээ урдаа табиг-ты гээрэй. Урдаа байан дээбэрээ хойноо табигты, гээрэй. Урдаа байан найман алтан хайлаашании зургаагын таа саб-шагты. Абатнай. хорин солдат ахюултай, хоёр хониной туушэ-тэй, хоёр боонно уатай байнаб, — гээн байгаа абань.

Найман эмээл моритой хун ерээд, хбндэнь хэлэбэ. Хубуун хамаг дээбэрээ бултынь солижорхибо. Бэрэнь угэй байба.

Бэрэнь ерээд асууба:

— Зай, энэ юун болооб? Хубуун хэлэбэ:

— Абамнай тиигэжэ захюулаа. Бэрэнь:

— Ай, ухээн тэнэг убгэмни, юу гэжэ байнаш. Тиигэжэ за-хиан угэ, адуунаарамнай нэгэ хара азарга бии, тэрэ юуш мэ-дэхэгуй гээшэ шамайе хэлээ юм. хэрээрэмнай нэгэ харагша унеэн бии, тэрэ юуш мэдэхэгуй гэжэ эжыгии хэлээ. Орониимнай хул зууртэ нэгэ алтан хайша бии, тэрэ мэдэхээ ядахагуй гэжэ намайе хэлээ юм гэбэ. Хойноо байан дээбэрээ урдаа табигты гэжэ хойноо байан албата харьяатанаа суглуулагты гээ юм гэбэ, Урдаа байан дээбэрээ хойноо табигты гэжэ урдаа байан албата харьяатанаа суглуулагты гээ юм ха. Урдуурам-най найман алтан хойлоос бии, тэрээнии зургаан хойлоосиинь таса сабша гэжэ, хоёрынь улээ гэхэдээ энэ ерээи хнии зур-гааень таа сабшажа ала гээ юм. Абамнай хорин солдат са-хюулта'й, хоёр эргиин тшэтэй, хоёр боонно уатай байнаб, хорнн солдат сахюултай гэжэ тэргиин паалисанаас уяатай гээ байна. Хоёр боонно уатай гэжэ нюдэниинь нёлбосо гэбэ.

— Зэ, абамнай энэ найман хунии зургаагынь ала гээ юм байна, — гэжэ зургааень алаба, хоёрынь лдээбэ/ бгэиииг дээлээ таил гэжэ дээлынь тайлуулжа мдд, эрэ хун мэтэ болоод ябаба.

— Харзагайн хаанда абамнай сэсээ алдаба байна, тэргын турбиисэнээс уяатай байгаа байна, — гэжэ хэлээд, тэрэ хуухэк U

Харзагайн хаанайда ошопониин, тэндэ тэргын турбиисэнээс абан уяатай байба. Абыгаа харанаш угэй. Гэртэнь ороониинь,

Харзагайн хаан:

— Ши хэнии хбн гээшэбши? — гэжэ ехэ шэруунээр

асууба.

Хуухэн хэлэбэ:

— Би Ерэнтэй сэсэнэй хбн гээшэб, шамтай сэсэ буляалдаха гэжэ ерээб.

Харзагайн хаан асууба:

— Зэ, тиигэбэл тээ-тэр урда арын модонии унасаниинь олон

г, али гозойсониинь олон г? Тиихэдэ ххэн асууба:

— Тахир модынь ямар тээшэнь тоолохобиб? — гэбэ.

Харзагайн хаан:

— Тахир модыгии унаан тээшэ тоолохош, — гэбэ.

Ххэн хэлэбэ:

— Унасан модониинь олон.

Тиигээд ххэн Харзагайн ханиигии сэсээрээ буляад, Харзагайн хаании албата харьяататайнь абатайгаа абаад гэртээ

ерээд, амсагалдай айхан жаргаба.

5. ГУРЭ РАНЗА ХААНАЙ СЭСЭН БЭРИ

Урдань нэгэ хаан ехэ бэрхэ, ухаатай ба-сагатай байгаа пан ха. Нэгэтэ тэрэ баса-гыень баян сэрэгтэй хаан бэри болгохоёо эриэн байгаа. Тыхэ-дэнь басаганай эсэгэнь дуудажа асараад: "Ши минии ганса басаган гээшэш, бэеэрээ рынг наанай нхэрые олохо ёо-тойш", — гэжэ хэлээн хойноо нэгэ эрхи сэсэг угэбэ. Тиигээд:, Энэ сэсэг дуралан хнд хаяарай, — гэжэ хэлээн байна. Хоёр хоноод байхада, хори-гушан моритой хаанай хбд у рил-" дааха болобо. Хэды

олон баян хаанай хбдэй гйлдэжэ гара-хада, тэрэ сэсэгээ хаяагй аад лэ, харин эгээ лдэ ерээн гы-тэйшэг хаанай хбнэй урдааа хаяан байна. Тэрэнэй лдэ бхы хаанарай суглархада, эсэгэнь басагандаа хэлээн байна:

— Миниишье зэргэ хаан бии, намаашье л хаан. бии, ошожо очшо тэрэ пачшык гытэй Грэ Ранза хаанай хбндэ юундэ хаяабши? Тыхэдэнь басаганиинь эсэгэдээ хэлэбэ:

• — Адуу малаар баян — адаг баян, эрдэм бэлигээр баян — эрхим баян. Эдэ хбдые харахадам, энэ хбн эрдэм, бэлигээр баян байба, рынг нхэрые бэеЭрээ шэлэ гэхэдэшни, рынг дурлаан хбндээ хаябаб.

Тингэжэ басаганайнгаа гэдэ хаагдажа, Грэ Ранза хааиай хбндэ басагаяа гээн байна.

6. ГУРБАН ТААБАРИ

Аха д хоёр байгаа пэн ха урдань. Тиигээд ахань гытэй, днь баян. Днь ахадаа неэгээ аалгаа юм ха. Нэгэ хэды болоод неэгээ аба-' хам гэжэ хаанда заажа ошобо, сдлэхэм гэжэ. Хаанда ошо-ходонь хаан хэлэбэ ха:!Я

— Гурбан юумы тааан хнтнай тэрэ неэгээ абаха, — гээд ицмэ юумэ хэлэбэ:

Дэлхэй дээрэ юун злэн бэ?

Юун таргак бэ?

Юун хурдан бэ? Баяниинь иигэжэ хэлэбэ:

— Манай оро дэбисхэрнай злэн. амгантайгаа инаг юу-тмдбди. Манай гахай тарган, манай зээрдэ морян хурдан.

Иимэ харюу угээн байна. Ахань хадаа ехэ 0эрхэ, ухаатай^ басагатай байгаа ха.

Басагандаа ерээд хэлэбэ эсэгэнь:* 4-L_

абаха

Эрэ

эсэгэнь:* \.. lbаанай гурбан юумые таагаа хЧдаа, Шэ юм, — гээд ехэл бодолгото болшоод лЬ^байна.

— 8**ар тиимэ гурбан юумэ бии юм бэ? — гэжэ ураба\ басатанииаь… 4

— Хаанай'гурбан таабарицимэ юм,'иигэжэ асууба: Дэлхэйн злэн юум?

Тарган юум?
–

I Хурдан юум? Ч- щшэ- Эдэни тааха ёотойбдиУ^

— Юундэ иимэ бодолготуболообта? Арга олдонол бэзэ, — "гэжэ басаганиинь зсэтэдээ^ хрлэбэ. — Бхы юумэнээ ргээн з$елэн, дэлхэй тарган, нюш хурдан, — гэнэ басаганиинь.

Хаандаа ошожр хэлэхэдэни^эрэнь иигэжэ хэлэбэ':

неэгээ абаха болоол^та^|Кнеэгээ абахаяа ' ерэхэдээ, басаганшнн харгыгаар бу ерэг, Ъ^гйшгйгр б ерэг, яба-'гаарш бу ерэг. нюсэгрш б ерэг, хуб|^тащ%б ерэг. Тии-гэбэл хадаа неэ1ээ абахаш, — гэбэ эсэгэ1 гЗньТ щ, Басагандаа ерээд лэ эсэгэнь хэлэбэ:

34 jMU\a..-

Шамайемни хаан харгыгаар, харгйшгйгр б ерэг, морёоршье, ябагааршье б ерэг, нюсэгршье, хубсаатайшье

б ерэг, — гэжэ захяа эн. — Энэ хайшан гэхэ хумши? — гэжэ эсэгэнь ехэ анаата болоод байна.

— Баабай, тэрээндэ анаагаа б зобогты. Бараг юумэ тэ-рэтнай. Нэгэл арга олдонол бэзэ, — гэжэ хэлэнэ басаганиинь.

Тиигээд тэрэ ухаатай басаганиинь загаанай хашарпаар бэеэ оройгоод, ямаа унаад, харгын далан мшхлээд, ямаа-гаараа ошоо ха хаандаа. Ошоод, ямаанай хоёр урда хлынь боогын досоо тээнь оруулаад, газаа тээнь хойто хлынь байл-гаад:

— Хаан баабай, би ерээб! — гэжэ ооголходонь, хаан гарша

хараа юм. ааб даа.

Тиигээд лэ тэрэ хаан тэрэ бэрхэ ухаатай басагаар амга