Поделиться:
Шрифт:
ААААЧЧЫЛАРГА
Семен Данилов 1977 сыллаахха талыллыбыт айымньыларын бэйэтэ икки тома тамыта. Бастакы томугар 1966–1976 сс. суруйбут айымньылара, иккис тома 1937–1965 сс. суруллубуттара киирбиттэрэ. Оттон 2005 сыллаахха олохтоммут «Саха народнай суруйааччылара» диэн сериянан тахсыбыт бастакы томугар кини огдообото Анна Данилова уонна народнай поэт Михаил Тимофеев бэлэмнээбит талыллыбыт лириката «Айыы сыдьаайа» диэн аатынан, мин киирии тылбынан бэчээттэммитэ. Оттон субу иккис тома, хронологияны тутуан, 1937 сылтан 1965 сылга диэри суруллубут хооонноро уонна поэмалара киирдилэр.
Салаалар поэт урут тахсыбыт кинигэлэрин ааттарынан «Мин дойдум», «Аймах дьонум», «Эйэлээх куорат», «Хотой дьоло», «Кн таммаа», «Алаас сулустара» диэн ааттаннылар. Манна Семен Данилов поэт быыытынан нэн-сайдан испит суола ырылыччы кстр. Ол курдук, бэйэтэ суруйбутунуу, манай норуот ырыаларын олуктарыгар чугаатардыы олоххо чахчы буолбут тгэннэри хоуйбут эбит буоллаына, 60-с сылларга поэт айымньылара дириээн, олоу блкт кртэ ситэн сириэдийбит. Ордук «Алаас сулустара» диэн кинигэтигэр киирбит хооонноро чахчы да поэт аатын ааттатар айымньылар. Итиннэ «Олохо кэнниттэн», «Сайыы Сиинэ», «Сайылык», «Саха ктэ», «Ырыа туунан», «Бастакы хаар» диэн чулуу хооонноро киирбиттэр. Дэлээ да итилэртэн гстэрэ ырыа буолан кн бгэ диэри ыллана сылдьыахтара дуо?
60-с сыллар, уопсайынан, саха поэзията саа кэрдиис кэмэ тахсыбыт бэлиэ сыллара этилэр. Ити саана Леонид Попов, Рафаэль Баатаайыскай, Моисей Ефимов, Иван Гоголев, Савва Тарасов, Михаил Тимофеев ордук тахсыылаахтык лэлээбиттэрэ. Кинилэр айымньылара, нууччалыы тылбаастанан, поэзияны киэ ыырга тааарсыбыттара. Дьэ ити дьонтон биир бастаан иээччинэн Семен Данилов буолан, ити сыллартан Россия басты поэттарын иигэр аата ааттанар буолбута.
Кэлии клнэ ааааччыларга поэт маастарыстыбата муутаан испитин крдрр кэрчик кэмэ бу тома кэрэилэнэн киирдэ.
Н. Винокуров-Урсун,
поэт, кириитик,
П.А. Ойуунускай аатынан
Государственнай бириэмийэ лауреата
МИН ДОЙДУМ
(1937–1948)
ЫРЫА
Кмс кнм санньыйаКиирэр сирин былдьаста,Маайа ынах хамыйаБарар кэмэ уолдьаста.Ыллыыр чыычаах утуйан,Айылабыт чуумпурда,Оттуур колхоз уурайан,Отуу уота умайда.Паарка ыллаан эрдээМаннык намыын киэээ,Эдэр ыччат биэрэккэЭиэкэйин эттээ…Намыын киээ дьаарбайаТахсыах эрэ, Даарыйа,Сээкэй туун аттараСээргэиэх таарыйа.* * *
Ый сырдыгар сргмЫрылыйа дьулуста.Ырыам аргыа чыычааымЫраах кытылга ыырда,Кгэн аллыбыт бакаалымКллэ-салла, дьалкыйда,Ктр клм дабаанаКрмтйэн кннэ.КЭЛЭР ЙЭ КИИТИГЭРМин трн тлйбт алааспарЭн ск, олоруо – билэбин.Эйиэхэ, ол ыраах бырааппар,Бу ыллыыр ырыабын аныыбын.Дьиибэргии, сонньуйа, эн ааыаДирбийэр мин ырыам хооонун:Бииги йэбит халлаанын,Эн кр охсууу толоонун.Бииги, эн убай дьоннору,Дрбннээх йээ олоорпут,Олохпут бу сырдык хооонунОхсууу уотугар айарбыт.Кн аайы куттанан турбакка,лн утары барарбыт,Таптыырбыт, ыллыырбыт дьыбарга,Буураа муммуту сирдиирбит.Мээйи, лн ээрбитЭн скр кх мичил алааскар.Кн аайы суол солуур этибитспт дьол айанын аартыгар.Кмскээн чэлгиппит алааспарЭн ск, мичээриэ – билэбин…«Быраатым, кэлэн мин рдбэрАхтаар!» – диэн кэриэспин этэбин.КИЭЭ АЛААСКАЫрааынан-чугаынанЫнахтар маырастылар,Хаы курус тыалынанЭккин-хааын сайа тыынар.Бу дойду хас томторун,Чугастааы дулаларынБарытын мин билэрим,Барытын тэпсибитим.чгэйиэн дойдум тыалаСрэхпин угуттуура,Умнуллубут ырыа тылаУруккулуу сатарыыра.Ханан эрэ ырааынанХаыл аттар тыбыырдылар,Харалаабыт хатынарымХараанан таыннылар.Манна олох, манна тойук,Манна атын сигили,Срэхпинэн маны куруукАхтар, саныыр да этим.Дьоллоох тойук, дьогдьоот киээ,Дьолу булбут мин дойдум.…Оо буолан ааспыт сааспынОрдук саныы олордум.ОЛОХ УОННА ОЛОХО(А. Сурковтуу)Эти астыа. Сыллар ааыахтара,Бииги кырдьан олоруохпут.Бг герой – олохо бухатыыра,Остуоруйа буолуо бииги олохпут.Этиэхтэрэ онноайыы бухатыыраОччолоох-баччалаахкстэээ диэн,лр чааыгарлбт тыыннаахЫрыа тылларынэппитэ диэн.Олохо буолуоулуу кыргыс туунан,Кырдьаастар уйадыйа истиэхпит:Ол олохо ойуулаах номоуттанАмарахтык мичээрдиэхпит.Оо, дооттоор,Ол бухатыырдардыынБииги буолбаппыатарыаллаан скээбиттэр,Кинилэри кытта сайылык сыыытыгар,Оскуола олбуоругаройуоххалыы оонньообуттар,Кинилэри кыттаДьоллоох кэмэДьолу ллэстэдоордоспуттар,Трбт дойдубут ыар дьылыгарХоуок килиэбиллэстибиттэр.Билбэт этибитБтн кстээхтэрин,Кииттэн ордуккиэптээхтэрин,Саарар саалараырыа буоларСахаттан сабыйайдхтрн.Кинилэр сгэллэрэкии сгэринСылайан нксйбт кстэригэр,хсэр буолаллара, л кэллэинэ,лттэнсиргэнэргэстэринэн.Бииги билэбит:рдк баа,Дойдуну таптыыр кн срэх,Кл таптыырмодун санааДьон курдук дьооолоортун.Бииги билэбит:Дьон курдук дьонИйэ сирдэрин,бар дьоннорун,Алдьархайдаахаат айаыттанАрааччылаан ылбыттарын.Эти астыа,Сыллар ааыахтара.Бииги кырдьан олоруохпут,Бг герой –олохо бухатыыра,Остуоруйа буолуо бииги олохпут.КЫАЙЫЫ КНЭОонньорум бииккиулуу сурахтанОйон тураноолуууурастыбыт,Оскуолабыт рдгэрумайар былааы,Оонньуу турдундиэн,ойутан тааардыбыт.Бгн бииги,Орто дойду билбэтэхороспуойун бииинУлууохсууу уотугаруолугуттан ылан,умса анньан,урусхаллаабыттар,Бгн бииги,илиибит клннссптгэр ааан,Трткчмээй сылытл тспттэр,Сардаа тыктаына,кн кннэинэ –Аан дайдым,айыла ийэм,АйгырыыхамсыыАйманарын курдук,Аан дойдунусатарытарАйхал бнайдаардахпытбуоллун!Улуу дойдунууугуннарар,Уруй бнуйгууртахпытбуоллун.Оонньорум барахсанОотугар тстэ:Уулуссаа ойон тахсанУйадыйан турда,Крэх дьонун крд:Кэлии,Барыы,Кл,р!Солко таас суугуна,Хаарыс таас харсыыта,Кыыс рбт дьэдьэн имэ,Уол оо ойуолуута.Эмэн дьахтар эдэрсийбит,Эмээхсин эккирээбит,Сукуй тыа суугунаабыт,Сулбут рэх тыааабыт.Уулусса,дойду тылаУарыйбат музыка:– Кыайыы!!!– Кыайыы аатынанкыайаргынанр,кт,туой!Уулуссаакйгр.Ктлл.гс сиртэн,суут дьиэттэнрдк сиргэ,хонуугамрэрдстлэрр
* * *
йдгн нлээх хонуунанКлэйдии миигинниин испиккин,Хонууга сибэкки хомуйанХоскор эн киллэриэх буолбуккун?Кэмчиэрэ ыйытар саабарХоруйдаан биир тылы эппиккин,Срэ, сииктээх тн гэрСэмэйдик сиэттиэн испиккин?йдгн олох киэ суолунанДьоллоохтук хаамыахпыт диирбитин,Эриэккэс санааттан долгуйан,Эн онно мичээрдии испиккин?Оччоо мин, хоту ктр,Кынаппын куурдуна сылдьарым.Арахсыы ол дьоллоох чаастарынАхтаыан, мин кнд Анютам?КЫЫЫ СУОЛТугун баас уунайНуоралдьыма рээ,Xаан-хаан тиийиэмийХампа алаас ыалыгар?Тиийиэм киээ уот н,Имик-самык буолуута,Остуоруйа тмктэнэнУу чуумпу уйгууруута.Дьиээ киирэн мин иттиэмКдьппт кмлкпэрУонна нуктуу нухарыйыамУотум сылаас сыламар.Оччоо тлбэр охсуллуоСырдык уоттаах мин хоум,Онно тэтэрээт кннрОлороро буолуо доорум.Кннр, кннр, доорукуом,Кттмэ алаы.Олоххо сыыа хардыылаабатДьон буоллуннар оолору.КИЭЭ ТЫААСииктээх киээ хааман истимЧара тыаны тэлэн,Оуор анньан илим-ситимЫйтан сырдык тэр.Онно алаас. Дьонум-сэргэмОонньоон-клэн эрэр…Сардаарар сырдык имимТиийиэм нэр кэмэр.Ыйдааа хахыйахтар,Улааппыкка дылы,Нуктуу, чуумпу налыйбыттар,Мрэнэн сырдыы.Уолбат наыл рйэлэр,Уулбут кмс уунанТолбоннурар клччэбэрТохтообокко усту!Сииктээх киээ хааман истимХаты чара устун,Сардаарар кмс имим,Инним – крэх дьонум.БЭЭЭЭ КУЛУУП ДЬИЭТИГЭР(Кыыс ырыата)Бээээ кулууп дьиэтигэрБиэс уол кэлэн тохтообут,Бэиэн эдэр инженердэр,Бэиэн эрэт бтстр.Оо, тэнээх да дооттор,Оо, чгэй да уолаттар.Км, чоу буларКрэхтээх дьон лэр:– Иччитэх Сиинэ сиинИччилиэхпит дээллэр.Уой, кс да кэпсииллэр,Оо, йдх да уолаттар.Бгн кулууп таыгарБэиэн тахсан туойдулар,Оолору мунньаннар,Оуохайдаан тэйдилэр.Уой, кэрэтик да ыллыыллар,Уо, крдх да уолаттар.– Хайыахпытый, дьгэлээр,Хайалар ктэллэр.Сарсын эрдэ барабыт,Саныыр буолу, – дэстилэр.Уо, кирдик да эрэттэр,Оо, тохтуу да тспэттэр.ЭЙИГИН УТУТА-УТУТАДанилова ВерочкааЭйигин утута-утута,Биэличчээ, мин ырыа ыллаатым.Кэм тргэн хардыынан ааыытаЭн, сэмэй кыыс оо, улаатыа.Сиинээ, Куорунай сиригэр,Ньоодьук диэн улуу кл баара,Ол эбэ соуруу ттгэрТурар ээ эн ээ ампаара.Ол ампаар аттыгар бэрт былырБаар этэ куаан балаан,Ол онно р кн сырдыгарКэлбиттэр аалаах абаа.Бииги, лэнэн суол солоон,Олох киэ аартыгын булбуппут,Олох киэ буоругар лэнэнрдк дьол ртн билбиппит.Билигин омуктар баайдара,Аатамы арааран бараннар,ннээх йдрн ситээри,Айдааран, арбанан эрэллэр.Эн дьоун кыа хааа умсаран,Эйигин эн бэйэ дойдугарДьоло суох кулут кыыс оостонБайары тл гынан тллэр.Бииги: нууччалар, сахалар,Хааактар – уон араас омуктар,Бииги, советскай норуоттар,Бу сири бас билэн ммттэр,Аан дойду дьолуттан кл,Кллк лэлиир рнТуохтан да рдктк туппуттар,Тобуктаан туруохпут кэриэтэОхсуан умсуохпут. ОхсуанЭн кл олоххун айыахпыт.Бииги муура суох кспт –Муура суох сырдык итээл,Дьон аймах тнэ суох олоунБу буорга олохтуур итээл,Ол иин бииги ырыабытЫырар сааттан сааа.Итээй – туолуоа ырабыт,Мин сиэним, эн ону кр.Эйигин утута-утута,Биэличчээ, бу ырыа ыллаатым,Ырыабар мин илэ крбнЭн йэ алаарар халлаанын.БОБО ТУТАР ООННЬОР1Тоус уоннаах толунньаТокуйбутун крмэ:Ииирдэрэ эрчимнээх,Сындааына сыралаах –Ахсым болгуо быччыаАхсаабатах дээллэр.«Алтан туура» хотуураАйаннаатар эрэ дуо,Дэмэ-хомо суох кэмнээхДэээтинэ диэн кэбис.Хотуур сыылба да буолларХодуаны хоротор,Хоннохторо суойуулаах,Хотоойулаах сырыылаах.Ардайдаппат да эрэн,Арсыын ылыы рдгэрст бсск кэриинртэр дээллэр.Хамыырдаахтан хаалсыбат,Хоннохтооххо куоттарбат,Боччум илии муунанБобо тутар оонньор!2Бодьойбутун кртБокоойуга ааыма:Алта салаа муостардаахАтаралыыр тайах кыылАаарытар айааАаан баарта суох дииллэр.Кылатара кытарбыт,Кыайан кр дуо диэмэ:Кытарбытын иннигэрКыраан ылар кыааын.Кыырай халлаан кыстыктаах,Кыптыгыркаан кынаттаах,Кындыа ктр кыыл бииинКыдыйарын сллр.Кэлим элбэх кэлгиэлээхКэтириинискэй доруобунЭсилгэннээх эстиитэЭккэ эрэ дээллэр.Кэмчи соус да буоллар,Кэнтиктэрэ охтуулаах,Татым соус да буоллар,Чааркааннара тардыылаах,Эндэппэккэ таба биэрэрЭбиэннэрэ исэлээх.Боччум илии муунанБобо тутар оонньорСаыл, саарба арааынСааылыырын сллр.Ыыктары билбэтэхЫга тутар ытыстаах,Ылыммытын ыпсарар«Ыччат» буолар дээллэр.ЫРААХ МУОРА КУМААР(Поэма)Муораа кх кдэрик тэн,Чуумпуттан чуумпутук доллоуйар;Хаан эмэ хопто, арыт ытаан, арыт клэн,Аймыыр аааттыбыт чу салгыны.Хоту дойдуга кстбэтэх кн тахсанХолку хомо долгунугар оонньуур;Хомо ууоргу хоптолоох кумаыттанТуууурга [1] туоруур тыы эрдиитэ оймуур.Ол оочоо дьол туунан, олох туунанИкки кии кэпсэтэрэ.Чуумпу долгун, балык умнуллан,Санаа дьоллоох кэлэргэ тиийэрэ.– Эн, – диирэ эр кии куолаа, –Эрэн бииэхэ – доотторгор,Олоххо баар бары куаанСырдык, ыраас аргыстаах буолар…Дьахтар куолаа махтанараЫар кнгэр кээспэтэх доотторугар.Ол курдук уста турбуттараМуора доллоуйар долгунугар.1Хаты рэх рдгэрБаар ээ маан балаан, [2] Ол дьиэ сырдык хоугар,Оо, эн кими крн?Сэрии суоар ол дьиээЭдэр кэргэн олоорто,Эдэр кэргэн ол дьиээЭлбэх дьолу билбитэ.Онно баара эдэркээнБу дьиэ кэргэн аата,Ааааччыа, эн кэрэхсиирТеатры артыыа.Онно баара оуордаахТннктэрин муунанСибэккини кэккэлиирМин эдэр героиням.Онно баара дьиэ сэргиирЭдэр кэргэн чыычааа,Мэник кии, кыра кэргэн –Хара харах Валентина.Онно баара рэ кырдьар,Дьон таптыыр эмээхсинэ –Дьиэни дьиэлиир, сиэнин иитэрМаанылаах эбэлэрэ.Хаты рэх рдгэрТурар маан балаан…Бур-бур буруо бургуйар:Кр суох, чукук, куаан.Бу дьиэ сырдык хоугарХаалбыт сиэннээх эмээхсин.Аыы баттыыр, саас ылар…Ол да буоллар ыал ээ син.Кини кэпсиир бар дьоо:– Кн-дьыл атын… айака!..Баарта уолум боруоа,Кийиит – хоту, балыкка.Уонна уоста имэрийэрБу ыар сааын сааталын –Сиэнэ кыыс, хара харахВалентина баттаын.Оччоуна кмс таммахИэдээр илибириир,Валентина намчы саннаАргыый ибигириир…Эбэ кыайыы кнгэрЭрэн тиийиэ эриэн,Хаты рэх рдгэрХааллын маан балаан.Ааааччыам, тиийиэх биигиМуустаах муора биэрэгэр,Кыайыы иин силлиэлиинБар дьон тустар сиригэр.2Уордаах муора милкийэрАрдах, силлиэ сиригэрКуба курдук балааккаларТуртанаа тураллар.Фронт сакааын толоро,Онно тиийэн олохсуйарКыайыы иин охсуарЭдэр биригээдэ.Онно тиийдэ саха кыыаМаня Готовцева,Туустаах ууну, тыалы кээн,Бэчимэни сосуа.Онно тиийдэ саха кыыа,ст мдьл,Суох эр дьону солбуйан,Дьоллоох сирин кмск…Онно кн-дьыл аастар ааар,Дрбннээх олох ктн.Балык суоар кыыы буолар,Тн-кн умнаын.Оттон муха ийэтин тиирэрБайым балык кэллэинэ,Санаа кнр, кынат буолар,лмнээр крэххэрКн эмиэ кст куотар.лэ быыар, крэх быыарЭмиэ санаа сабардыыр:«Оо ытыыр ыраах дьиээр,Оттон Кеша ханнаный?!»Суох ээ сурук. Сыл буолла…Ымыылыыры туох баарый?Ырыа этэр: «Кт».Ктэр.Ырыа суоар мунчаарар.Онуоха эбии быстах тылыДьон сэлбиэр тараппыттар:«Сураа, Кеша лбт ,Ону кыыстан кистэтэллэр…»Уонна харыастар срээрр ким эрэ сипсийэр:«р-кт, оонньоо эдэргэр,лбт кытта лбттр».3Кулуун курдук ууохтаах,Куппут курдук тааалаах,Биригээдэ килбиэннэээМирон Сивцев диэн баара.Кини уран кэпсээнинэнТыалы намыратар,Ытаабыты кллэрэр,Аыылааы саататар.Кыайбатахха кмлр,Ыалдьыбыты эмтээр…Эмэн дьоо – таптыыр оо,Эдэр кии дооро.Санаа баттыыр мукук кэмэрМаняа убай кии,Санааны сайар доор буолар,Эрэйи ллэстиэр.Бииргэ рэ, хомойоОл курдук олоорторо.Бииргэ эрдии эрдэллэрэ,Бииргэ бэчимэлииллэрэ.4Биирдэ онно р буолта:«Киев куорат – бииэнэ!..»Дьон-сэргэ тоуоруста,Сынньала кэмэ этэ.Бастаан уоттаах уруй тыллар,Онтон оонньуу, оуокай,рэр тгэн: срэх тиллэрКыайыы, кырдьык аатыгар.Бууралардыын крсэн-харсанБу буору чиэппиттэр,ргйд, ыллаа-туойу,Хоуун дьон, балыксыттар!Симик уоттар умайбыттарИмик-самык балааккаа,Арыгылар аччаабыттарБылтаар бытыылкаа.Ахсааннарын ситэрэ,Ырыалар ылламмыттар.Ис срэх кистэллэрэЭлэккэ быламмыттар.Оттон Мирон МаняттанОл киээ арахпатах,Аптаах таптал ырыатынУоуттан тэрбэтэх.Кини эппит:– ЭйигинОлус да таптаахтаатым…– Тоо миигин таптыыгын?– Бу йдх харахтаргын…Уонна ол уол андааммытйэлээх таптал аатыгар,Хоруй ктэ сгрйбтТапталлааын атаар.Маня крр, Маня истэр,Маня саныыр:«Кеша суоар… маннык кэмэ…Бу туохпут уалдьытай!..Мирон?! Иирбит биитэрХолуочуйан араас буолар…»– Тур! – диир, кэрэ бэйэтинэнТуруору крн туран. –Айдаарыма! Аргыый буолуй…йдхх кэпсэтиллиэ. –Туруору тарта таалбыт уолу,Оттон Мирон тэмтэринэс.5лэ буолла. Ый тмгэ.Буура сатыылаата.Арыт дьону тн брйэр,Арыт кнс сардаарар.Киэ муора кубулаттаах,Балык да охсор кэмнээх.Хас хонно?Суох да суох…Кураанаы соор кннэр.Ый толбонугар муора оонньуур,Майаак крэлдьийэр.Саата суох тыйыс тулуурБэчимэни чиккэнэтэр.Ол тн балхаан кстээх этэ,Ый ньуура симириниир.Биирдэ муха ийэтэ кээлтэ,Бысхалдьыйа, дьирибинии.Оо, онно «ураа» буолта…– Аыс туонна!– Тоус туонна!Дьон рдэ, ньамаласта,Тргэнник тутта-хапта.6Кн санньыйан, кумаххаКнск симиэнэ сынньанар,Крс-крс балааккаТыалга тыаыы сапсынар.Эрээ тыалтан долгуннарЭрэлиэ сырсаллар,Кумах тумулга охсулла,Курулуу тохто уосталлар.Дээ кстр кн ылааранСылаастык сылаанньытар,Эрдии, бэчимэ сылаатынУмнан, Маня ах барар.Кини олорор кн кррУордаах муора култуугар,Баттаынан тыал оонньуур:Тарыыр, ыар, бурайар.Санаан ыраах дойдутугарКини тиийбит курдуга:Хаты рэх рдгэрКстр маан балаан…Сибэккини силэйэн,Кыыл киистэ хамсыыра,Илэ турар, мичилийэ,Хара харах Валентина.Сындаа-сылба сылайан быстан,Ыар лэ чаыттаынаБиитэр минньигэс тл быыыгарлэ чааа оустаына,Ким эрэ кистэлэ, исти куолааКини срээр сипсийэрэ:– Тулуй, кытаат, доорум сыыа!Хайыахпытый – сэрии сиэрэ…Оо, бу мунаах сэрии туранБурайталыан иннинэ,Саа ыал-сэргэ буоланОлордубут да этэ!Аыылаах йгэр туох киирбэтэй:Киирэр дьоллоох сырдык санаа,Сырдыгы сабар хараа, дьлэй,Дууаны тууйар ыар санаа.Кини саныыра: аардас сылдьанОотун иитэр эрэйин,Эдэр сааыгар огдообо хааланОлох дьолуттан матыах муун.Оччоо трт тт брллэн,Ыарыы, тууйа хараарар.Хараа, хамсыы, симиринии,Харыаста туманнырар.7Хаты рэх рдгэрТурар маан балаан,Ол дьиэ сырдык тннгэр –Валентина барахсан.Уордаах сэрии сиригэрТптэ трлн, хараа…Кеша тыыннаах, баар этэПартизанскай тайаа.Эн соотох хааллаыМуустаах муора биэрэгэр,Нарын бэйэ олороунСанаа муар, саарал муар.8Биир кии кэнниттэн кэлэн:– Тоойуом, Маня, туох буоллу? – диэтэ,Баттаын кннрд, уйадыйа,Эгэлгэлээх тыллары кини эттэ.Онтон оонньуу, элэк умнуллан,Олохтоох кэпсэтиигэ киирдилэр.Сппт киини умнар туунанСйэр тыллар этилиннилэр.– Хаан да хайыаый, тулуй, – диэтэ,Аргыый аай, амарахтык кууа. –Тыыннаах кии тыыннаахтары кыттаДьолло крдс, доорум сыыаа!– …Итинтэн аралдьыта сатыыр дууБиитэр тугу этээри гынар?! –Санньыар бэйэтэ таалан олордо,Таабырын таайа, э тыына.– лбт кытта лбт суох… –Уонна уол турда. –Тоойуом, холбоуох…Маня дьик гынна.Дьыбарсыйда…– Тохтоо, бэйи!.. Суобаа суох!.. –Кынтас гынна, киэр астаУонна с таастыйда…Уу-хаар баспыт хараарУор уота симиринээтэ,Туох эрэ тн тылыгарБл биэрдэ,Тыынын хаайда.Харыастан дуу, киэр хаамтаЭргийбэттик, тиэтэйэ.«Кр эрэ маны!.. Тугун абатай!..Муунан туанан эрдэхтэрэ!..»Соуччу этэ – кппэтэх суол,Мирон саатта, тууйулунна.Кн ылааран, былыт быыынанКст-кст туналыйда.Ыраах кумахха мухаыттарБэчимэ ырыатын ылластылар,Муора тураахтара хаадьылааннарМирон рдгэр сапсыннылар.Ким эрэ дьолун угуйаннар,Куоастар ааатталлар.Эргийбэт эрэллии кылбанаа,Кубалар ырааталлар.Илимньит салбах эрдиитинэнСалгыбыттыы эрдинэр…Муора ууор киирэр кнтэнКмс суол ырылыйар.9Пароходтар кн аайы,Маня суругун ылаары,Манна тиксэр эбиттэр.Хаыытаан бырастыылаа,Сайыыннара, ыраатаСуругу илдьэ стэллэр.Ыытта кс.Хоруй суох.сс ыытта – суох да суох.Кн-дьыл ууна ууннаУлугурдар ктгэ.Олох, лэ, куолутунан,р крэ турбута.Харсаах тыллар умнуллан,Хоргутууу да ааста.Доордоуу эмиэ тиллэн,Аньыылаах санаа арахта.Ол курдук аргыстаанОлох суолунан истилэр…Биирдэ кн Туууургагс баарса тигистэ.Фроа ыытар балыгынБиригээдэ таыста.Онно кн, тн быаБуочука хачайданар,Тыраап устун тыааан киирэн,Кырыытынан кыстанар.Маня эмиэ куруустаарМироннуун сэргэ, бииргэ.– Баар, Кеша быстар саарБу балык тиийиэ, – диирэ.Улуу муора кудулутунАраран муспут балыгынБиригээдэ таан, кыстаанБтэриитин саанаЭмискэччи айдаан буоларОл куруустаммыт баржаа:– Уу киирэр!..– Дьк туолла!..Носуостаан туа суоа.– Ханан дьл ыстанна?..Баржевойдар айманаллар:– Куоту, баржа былдьанна!Уу дэбилийэр, уаат устар.Тыраабы иэмэхтии тэпсэнКуотар дьон ньамаласта:– Бырааай, элбэх дьон эрэйэ,Сс туонна хатыыс бэрдэ.Биэрэккэ тахсан крбттэрэ:Баржа ыарыы дьаакырданар.Арай будулуйар дьккэИкки кии чалбааттанар.– Таыс, Маня!.. Субу туолуо!..– Ханан?.. Манан!.. Бу тугуй?!– Куота тарт!.. Бэйэм булуом!..– Мирон! Мирон!!! Бу… Буллум…– Куулла!Кумахтаах куулунанДьл бл кыстыыллар,Ууну хачайдаан, тттр таан,Балыктарын быыыыллар.10Киээ Маня, сылайбыттыы,Куру-ары дьиэлээн истэ,Хантан эрэ тргэн тыыБуор биэрэккэ тигистэ:– Готовцева… Тохтоо… р-кт… –Почтальон ойон турар.Суумкатыттан с муннукСуругу ылан уунар.«Кешаттан!..»Маня саарбаалаан,Ах бара, хатылаата.Хатылаата, салгыы аахта:– «Госпитальтан…»Срэх-быарНлйэ тэбиэлээтэ…Онтон биирдэ баар буолтаТулаайах оронугар.Срэинэн кини аахтаТуох баарын ол суругар.Арыт ытаан, арыт клэн,Оо, ртн хайдах этиэй?!– Тыыннаах! – диэтэ куолаын муунан. –Кеша! – диэтэ сибигинэйэн.Уонна уунна баар дьооДьолун эргиппит суругун.рдк р буолла онно,Доор дьон мунньуунна.лэ, эрэй аргыстараМаняны уруйдаатылар.Кыбыстыбыт Мирон туранСаарарга тыл ылар:– Бииги герой доорбутугаррбтн биллэриэи!Былаан икки сс бырыыан туолуутунанЭэрдэлээн сурук суруйуоу!– Суруйуоу, стх самнан,Бар дьоммут эргийдиннэр!Бииги эмиэ балыкпытынанст охсуохпут! – дэстилэр.11Маня ылааы хараарДьол кыымнара тстлэр,Били маан балаан,Санааа, рэ кстр.12Дьоллоох кыыс, хара баттах,Дьоллоох кыыс Валентина.Сибэкки нэ турдаХолуода уйарынан…Саалаа ытыс тыааАртыыы уруйдаата:Норуот таптыыр артыыа –Маня тапталлааа.Ол тн Хоптолоох кумаарУоттара умуллубатаа:Ыраах муора биэрэгэрКыайыы андаара…ТУМАРА ТУЛЛУКТАРА(Поэма)Бырааппар Софроа1Чыычаахтар, кырдьары умнаары,Чырыптыы, кн крн туойдулар,Тгээ суох ыраас халлаанымКнньрэ, дьэкэрэ уйгуурар.Мин уун айантан эргийэнскээбит тхпр турабын.Ким да суох. Тэлгээм чэлгийэнСэтиэнэх анныттан крбт.Эдэркээн сэбирдэх быыыгар,Оо, хомус, эн тугу туойаын?Оо саас ртн буолаарайЭбэтэр ыраах баар алааскын?Оо саас тэбэнэт иэйиитэЭмиэ кн суолларын арыйар,Ол кэмэ угуйбут айыыларЭмиэ дьэ иннибэр турдулар.Ол сытар килээ тэлээрбитХакы диэн дьулусхан кынатым,Ол сытар ообор оонньообутСоотох мин рм – чаачар саам.Ол кэмнээх санаалар, баалар!Оо, оо саас бардам дьайыыта.Оччоо ымсыылаах буолараЭтинээх чаылан сырыыта.Ол ааспыт. Ол р, ол дьулуур,Бу хакы, чаачар саа ардыгарлээ, рэххэ устубутАтын суол, сэттэ сыл турдаа.2Дооттор. Оо, ханна баартарайКрлээн улааппыт дьоннорум?Оннугар уруйдуу турбутаОл кэмэ ыллаабыт хатыым.Хатыым кыратык кырдьыбыт:Лабаалар тоуттан тспттэр.Кэбис, ол эрээри крбт:Лабаалар нуоаа турбуттар.– Хатыыам, эн миигин йдгн,Мэниктээн симээбит уолчааын?Туох-ханнык бууралар аастыларАастыйбыт эн тб рднэн?Хатыым, бокулуон уурардыы,Солконон суугунуу хамсаата.Кн, халлаан, айыла тылынанКн сирин дьиктитин ыллаата.Бу хаты трдгэр турбутум,Бастакы тапталбын ыыра.Бу хаты трдгэр билбитимБастакы крс ырыатын.Ол рм ырыабар киирбэтэх,Ырыата суох умнан кээспиппин.Ол рм туунан билигинБиир тылтан рх да эбиппин.Онтум суох. Атыннар сиппиттэр…Оо, сиккиэр, хатымын табаын,Сир улуу тапталын туугарЫллаарыый ол сайын туунан.3Иччитэх ампаарым иигэрМин дьоллоох тл тээн хоммутум:Срэим бастакы ырыатын,Бастакы тапталым чаылын.Кыыс оо саарчы крбтэ,рлээх чачархай тбт,Кулуун курдук л бэйэтэТуохтан да, туохтан да кэрэтэ.Сымнаас унаархай хараын,Сыллыырдыы, мин диэки санньытан,Ытыахча ытаабат куолааАймана, ааттаа турбута:– Оо, Сэмэн, барыма, манна хаал…Манна хаал тапталым туугар.Умнубут дьолбутун булуохпутЭмиэ дьэ хатымыт анныгар.Ол албын. Кини суох билигин:Ол оо бэйэтэ оолоох…Ырыаыт, эн ситэр силигин,Этэрим итинтэн ордук суох.Дрбннээх олоххо баар буоларДьыла уон элэктээх тойуга,Срэхпит тапталын суолугарСс аптаах тумара туллуга.Ардыгар кинилэр ыллыылларСир дьикти тапталын туунан,Ардыгар умсары кырыылларИккиин мичиппэт муунан.Бастакы тапталбыт ырыата,Оо, син биир срэххэ хаалааччы,Саппахтаах саарабыл кэмигэрЭн эр таара буолааччы.Сибэкки ньургуйар тойуга,Сибэкки ыалдьыбыт ыарыытаТтн да иин хаалыаа,рдк кс айыытын кэриэтэ.4Дьол диэни, тумара туллугунМин буллум трбт дойдубар.Сырыттым иккиин уол буолан,Баыыба мин дьоммор-сэргэбэр.Дьэлликтии рэммит срэиБэл ииппит биигэ тохтоппот:Мин эмиэ миэбин миинэбин,Мин эмиэ айаа турабын.Иннигэр элбэхтэр туралларДууаын абылыыр санаалар,Олох уон охсуулаах суолугарАраастаан ыырар халлааннар.Эн санньы долгуйа крнКэннигэр хаалларар дойдугун,Ол эрэн кппччэ ктн,Санааын ырыанан дуйдуугун…Ол ырыа – эн дойду симээ,Кининэн эн дьолгун кэпсиигин.Ол иин хойукку эн сиэнийдэ ол ырыа кэрэтин.йдтн. Олоорпут биигиСарсыы дьол иин охсуа,лртн, тиллэртэн кырдьыгыОрдорон оолуур туугар.1
Туууур – балык туууур собуот.
2
Эллэй тыллара.
АЙМАХ ДЬОНУМ
(1949–1954)
* * *
Халлааны хайа суруйар,Халлааа тайанан турарКлмрдэс рдк дьиэлэрКн тахсыытыгар дьиктилэр.Мин хаамабын дьон блр,Бу аарыма тутуулары с.Мин дойдубар, Саха сиригэр,нхтэрэ эбээт маннык дьиэлэр.Соуруу устар сэдэх былыттарКинилэр чыпчаалларын аалаллар.Былыттар устубаттар,бу дьиэлэр усталлар,Хараабыл буоланнар,хоту,мин дойдубар!* * *
Взгляни на Кремль – и станет легче.Сильва КапутикянБыраатым барда…Соотох хааллымЧаылхай Москва биир чуумпу хоугар.Тулабар – кр,уйгу,таырдьа чгэй,Оттон мин чуумпуга соотох олордум.Дойдубун санаатым:Чысхааннаах эрээри,чаылхай халлааннаах,Тэйиччи эрээри,бу турар аартыктаахДойдубун,дьоннорбун,ктэр лэбин.Ахтылан ырыата,Тэийбэт санаалар,Нап-намыын долгуйуу дууабынкуустулар…Мин турдум.Арыйдым сабыылаах тннкпн:…Киэээи Москваиннибэр дьиримниир.Ктэр кйгрэмуоралыы ньирилиир.Кремль…Ол онно улахан дыбарыасДьикти сымнаас сырдыга сыдьаайар,Рубин сулустарМосква рднэнЫыра, уруйдуу,ктэ турдулар.Москва…Оо, дьикти…Мин санаам дьэгдьийдэ,Мин ырыам ыбыста,ахтылан сайанна.Мин биллимМосква миэхэ кэрэтин,Мин тоо ртнкиниэхэ кэлэрбин.МЕТРО ТУТААЧЧЫТАИскусство ооуутун кр-астына,Норуот кн с-махтайа,Бииги турабытсир тгэин дыбарыаыгар,Москва метротун биир станциятыгар.– Ким бу бэйэлээх крбэ мыраамарыСгэн-ктн дьаптайбыта буолуой,Ким уустук хараа,ким нарын тарбааОйуулаан-оуордаан оорбута буолуой,Атах сылайарбу киэ киэлийэлэрин,Харах саатарбу килбиэннэрин?!– Бииги, – диэтэкыыл бэргээлээх,Куорма таастаах контролеркыысчаан, –Бииги оорбуппут – комсомольскайбиригээдэ…Мичээрдии турдаметро тутааччыта.ПУШКИН ПАМЯТНИГАТверской бульвар мастараДьикти кэрэлэр, ырыа курдуктар.Уран тыл аптаах маастараУлуу Пушкин онно турар.Кини турар ньургун бэйэтэ,Нуучча норуотун ытык ыччата.р эдэр, р эрдээх,р будьурхай баттахтаах.Кини кырдьыбат айымньылараМин дойдубар, Саха сиригэр,Убай уруйунуу рэтэ, ыыра,Сахалыы сатараан тэнийэллэр.Кинини ааан, киниэхэ рэнэнСахалыы мин ырыаыт буолбутум,Ол иин бгн манна кэлэмминКинини кэриэстээн сн турдум.Уран тыл аптаах маастараУлуу Пушкин тыыннаах турар.Тверской бульвар мастараДьикти кэрэлэр, ырыа курдуктар.* * *
Бээээ улахан рэх дьиэтиттэнБиир студены атаардыбытСаха сиригэр.Москва, ийэ кэриэтэ,Итиитик да атаарар эбитИиппит дьонун:туох баарМлйн сырдык уоттарынанУмнуллубаттык сандаарар,Баарбыкка дылыол уол бу сырдыгыДууатыгар иэрэнилдьэригэрОл ыраахСаха сиригэр.Ол уол турдауон этээс рдгэрУлуу Москвалыын бырастыылаа:– Бырастыы, – диэтэ, – иитиллибитбиигим… –Киэн туттар долгуйбут куолаынан,Уруйдуур курдук, андаайар курдук.Оттон Москваалгыстаах сырдыгынанАтаара хааллаол саханы.ЛЕНИН ХАЙАТЫГАР…Кн трр кмс хайата…Саха олохотуттанМоскваа Ленин хайатыгар тутулларАан дойду басты рэин дьиэтигэрМин крсбтм бу дьиэни тутуарКырдьаас маастары лэ гэнигэр.Бу дьиэни тутуар дьолломмутун туунанМиэхэ кэпсээбитэ кырдьаас маастар:– Тутабыт, – диэбитэ, – партия ыйыытынан!Киэн туттуу баара кини куолаыгар.– Манна дуо, дооор? Атом араас диэн кыра.Манна иккис кн тртхтэрэ,Эн дойду дьыбар-чысхаан, муус кырыа,Тымныы айылатын ириэриэхтэрэ.Манна кэлэн дьоллоохтук рэниэхтэрэЭн хара харахтаах ыччаттары.Кн тртрг, айыланы кыайан,Муустаах муора мууун ириэрэргэ.Кэлэр йэлэр кэскиллэрин тэрийэ,Кини турара кирпииччэ быыыгар,р бытык быыынан мичилийэ,Кх хараа эдэрдии чаылыйа.Москваа Ленин хайатыгар тутулларУлахан университекка тураммын,йд тстмСаха норуотун номоор ахтылларКн трр кмс хайатын.* * *
Бухара эмирэ аатыранОлорбут дыбарыас дьиэтигэр:– Табаарыс, бииэхэ таарыйан,Сркээн, тохтоон аас, – диэтилэрОл эмир сркр сиригэр.Кэлтэгэй ыйдары бысталаанКиэргэппит хосторун аайытын,Гарема крбтм баай талаанУус-уран илиитин айыытын:Илии истиэнэ ойуутун.Ол ыйдар бтнн кмстэр,ксн да илии сибэкки…Ол онно уруйдуу крстэСаханы сынньанар эбэки,Грузин, белорус, кореянка.Баттанан олорбут харааУон омук дьолломмут дьоннороКм ыыахтыыр фонтаа,Клккэ сркээн олорон,Туойбуппут дойдубут туунан.Мин дьиэбэр хойутаан барабын.Бу р ргй гэрКэм-кэрдии ааарын умнаын:Кавказка уу нуурал киээлэрСрннэр, этиэхтэн кэрэлэр.Бухара эмирэ аатыранОлорбут дыбарыас дьиэтигэрСаханы атастыы атааран,Уон омук маанытын сиэринэн,Уруйдуу, ыыра истилэр.ЛЕРМОНТОВ ОЧУОАДьон булан ааттыыллар:Биир тылга дири суолтаны,Бтн хартыынаны биэрэри сатыыллар.Кр бу очуос аарыманы:Ама суох диэ дуо поэты санатарТуох эрэ рдк, туох эрэ дири?!Халлааа харбаар,Халлаанныын хатыарМодун кс баар буолбаатБу турар таас бухатыырга?!РИЦА КЛГЭКырдьаас Кавказ хаардаах араыгар,Сир дьикти муннугар ытынным.Бу кл срэи сркэтэрТымныы салгынынан тыынным,Дьэкир ыраас уутунан сууннум.Бу ырайы, бу кл Рица диэнКыыс нарын аатынан ааттаабыттарУонна ол кыыс уобараа лбтн диэнНоруот номоо, ырыа оорбуттар.Рица кимин, кини мссннйэлэр саба халыйбыттар…Ол эрээри бу клгэ крбнКини бу хайалары сырдатарКэрэ бэйэтин, хаарыан хараын,Бу кллэээр дири, бу халлааннааар рдкКини лбт йэлээх тапталынЭдэр срэхпинэн таайабын.* * *
Кэпсээ, кэпсээ, мин саа доорум,Таптыыр дойду – Грузия туунан.Эн тылгын барытын билбэт да буолуум,Син биир сэээрэн, истэн олоруом.Таас рэх дохсун крээнин тыаа,Соловей тойуга, хайа тыала,Кыыс ырыата ардыгар дуорайар –Барытын истэбин эн куоласкар.Оттон хараххар муустаах чыпчаалларКмст килбиэннэрэ чаыллар,Арыт кстллр роза сыыылар,Кн уоттаах садтар, р куораттар.Кстн кэлэллэр сэргиир санаабарКуба кыргыттар, хотой уолаттар.Кэпсээ, кэпсээ, мин саа доорум,Син биир йдм – грузинныы да буоллун.ЛНЭ ЭБЭКЭММин кн крбтм,Мин манна ммтм –Бу налыы сыыыбар,Бу чара аларбар.рэниэххэ, нххэчгэй да дойду,чгэй да дойду –лнэ эбэкэм.Мин лэ ртн,Мин олох кндтнБилбитим чэлгийэрБу кытыл сирдэрбэр.лэлиэххэ, рххэчгэй да дойду,чгэй да дойду –лнэ эбэкэм.Мин сырдык тапталбын,Мин хоуун хотойбунБулбутум, сэгэрдэр,Бу рс биэрэгэр.рдк таптал биигэ,чгэй да дойду,чгэй да дойду –лнэ эбэкэм.Дьолунан толору,рнэн ситэри –Ким маннык дойдунуТаптаабат буолуоай?!ткэн дьоннордоохчгэй да дойду,чгэй да дойду –лнэ эбэкэм.ЫЫАХХА ЫЫРЫЫСибэккинэн симээммит,Сэлэ чэчир астыбыт,р астаах сири иитТлгэтин тартыбыт.Саамал кымыс ыыаар«Сайдыы» колхоз ыырар.Кэли, кнд ыалдьыттар,Крдбт, ыалдьыттаа!Оонньуулаахтыын оонньоорУолан дьоннор гстэр,Кыраыабай оолор,Кыргыттар да дэлэйдэр.Крдх эдэр кииэхэКр-нар дэлэй бииэхэ.Кэли, кнд ыалдьыттар,Крдбт, ыалдьыттаа!Олохоут оонньорОлбох булан олорор,Сэлээргэ бэлэмнэрСэргэх сээркээн сээннэр.Сайдам-дьэллэм кииэхэСолун элбэх бииэхэ.Кэли, кнд ыалдьыттар,Крдбт, ыалдьыттаа!Кытыт сылгы кымыаКырылаччы кутуллар.Субай, харта сокуускаСойон, тупсан тураллар.Аам аас кииэхэАс-л дэлэй бииэхэ.Кэли, кнд ыалдьыттар,Крдбт, ыалдьыттаа!Асчыт талыы кыргыттарАйах тутан ктэллэр,Тустуук, быый уолаттарДооттору кэтииллэр.Уйгу-быйа ыыаарУлуу колхоз ыырар.Кэли, кнд ыалдьыттар,Крдбт, ыалдьыттаа!ТУТУУ ЫРЫАТАСаа тутуу таыгарСардааны крсэ,Ыллаан-туойан баралларЭрбии, сгэ, тйэ.Салгын, саа бэс сытаСайан киирэр срэххэр,чгэйин тутуу туталмнээ туруохха.Устурууум кблэТохтобула суох ктр.Айар-тутар кх лэЫрыа буолан дьиэрэйэр.Эмэирбит дьиэ сууллун –Эргэни аыммаппыт,Бэтилиэткэ толоонунСаанан сандаардыахпыт.Суоруллубут тииттэримСолотуулаах курдуктар,Ыпсарыллан, килбэйэн,Истиэнэлэр нэллэр.ХОДУААОхсуллубут кх от сытаХодуаа таранар.Отчут дьгэ кыргыттарр туллук курдуктар:мэр-чмэр хаамсаллар,грк-тгрк крллр.Уун субуу, сыыр курдук,Утуу-субуу тардыллар.Массыынаыт кыргыттарМаан туллук курдуктар:Элэнэстэр, тргэттэр,Имигэстик тутталлар.чгэйин кх сайыннбтн хомуйар!лэлии сылдьар кыргыттарр туллук курдуктар:рэ-кт туойбуттар,грк-тгрк крбттэр.КИНИ ДИИЛЛЭРОуокайга оо дьоннорОонньуулара тахсыбат,Сырдык дьиэттэн эдэр дьоннорХарахтара арахпат.– Кимий? – диибин,– Кини! – дииллэр,Кими эрэ кэтииллэр.– Тугуй? – диибин,– Тулуй! – дииллэр,Тугу эрэ кистииллэр.Дьоннор бары бэркиииллэр,Бары рэ кэпсииллэр:– Кини манна кэлиэ, – дииллэр,Кими эрэ кэтииллэр.– Кимий? – диибин,– Кини! – дииллэр,Кини аатын эппэттэр.– Тугуй? – диибин,– Тулуй! – дииллэр,Тугу эрэ кистииллэр.Ферма дьиэтин сырдык аанаАылларын кытары:– Иэр, – дииллэр талыы-мааныЭдэр кыыы дьон бары.– Кимий? – диибин,– Кини! – дииллэр, –Кэрэхсэллээх киибит;– Тугуй? – диибин,– Герой! – дииллэр, –Туйгун кии, ыанньыксыт.БУЛЧУТХара бараан кыыс ахтар,Хараа мичилийэ,Кн-тн улам ыраатарКнд сэгэттэйин.Ол уол гс рэхтэри,Киэ Сибиири тэлэр,Булт сойуотугар киниСир сиксигэр тиийэр.Алдаа тахсан тииниир,Сиинээ саыллыыр,Сур брн сойуолуур,Токоо саарбалыыр.Ханна да кнд кии –Бар дьон рэ крср.Кырдьаас дьоо киниОолоро буолар.Оттон кэрэ кыргыттар,Илиилэрин биэрэннэр,Ээрдэлии крсллрМинньигэс мичээринэнУонна уун суолугар,Уйадыйа ыллыы,Сайыа хаалаахтыыллар,Саата суох алгыы.АЛААСКА, МИН ЫАЛЛЫЫ КОЛХОЗПАРАлааска, мин ыаллыы колхозпар,Аатырбыт сылгыыт кии баар,Ол кии хотойдуу хараарДууабын туттардым быыылаах.Кынаттаах туус маан атынанКытылбар кттэн ааарын,Санааргыы, бтэйдии сайыа,Саата суох крн хаалабын.Оуокай саалаан чоргуйан,Оуйа-доуйа дугунан,клээн битийэн барарынрэ дуу, с дуу крбн.Кинини мин илэ крдбн,Кинини мин тээн крбн,Суоугар бтэйдии ахтабын,Баарыгар тылбыттан матабын.чгэй хараын алыба,чгэй тл курдук, манньытар,Тапталы мин билэ илигим…Тапталым ама эн инигин?!ЫЛЛАА, ЫЛЛАА, ДООчЧУГУОМЫллаа, ыллаа, дооччугуом,Ыйдаа киээ буолла,рс нарын долгуннарынУуоргу тыаа рдэ.Ыллаа хайдах кэрэ кыыыБулчут уол таптаабытын,Тапталын кыыс таайымынаБулчуту мунаабытын.Ыллаа уол кыыс билиниитинр да р кэтэспитинУонна сэрии силлиэтигэрТапталын илдьибитин.Ыллаа онно буойун кииЭрдээхтик кыргыспытын.Ол кыыс сырдык мсснэСэриигэ сылдьыспытын.Ыллаа сэрии хонуутуттанЭргийэн уолбут кээлтин,Кинини кыыс крсбтнМинньигэс мичээринэн.Ыллаа, ыллаа, дооччугуом,Ыйдаа киээ буолла,Нарын таптал тойугунанТаптыыр срэим туолла.АТААРЫЫКн киирэн айан суолунКиэээи барык сабар.Кыыс ыраах барар уолунАтаарар чааа буолар.Кыыс: «Кэлээр, кнд сэгэр,Кэиилээх ктм», – диэтэ.Онуоха уол ыйытар:«Ол тугу ууруо этэй?»«Мин уурсуом лэм рдкКыайыылаах тааарыытын,Мин уурсуом рдк нМинньигэс алаадьытын».Сиэттиэн аргыый аайСрэ хаамар бэрдин,Араарар айан суолаЫраата тспэт буолан…Кэпсэтэр тгэн кэмчи…Уол кыыы аргыый кууста.«Ктээр, кэрэ киим,Хайаан да кэлиэм!» – диэтэ.ЭДЬИИЙДЭРИЭМ, КЭРЭ КЫЫС…Эдьиийдэриэм, кэрэ кыыскими ктэрий?Суолга кдэн ктрнтоо кэтээрий?Ктэр дуу таптыыр срэхсэмэй биллэриитин,Биитэр ыраах сиртэн иэрэдэр сэрииитин?Тоо кини лээр инникиний?Тоо «эйэ» диэн тылыордук биириирий?Эдьиийдэриэм, кэрэ кыыскими ктэрий?Тоо эйэ ырыатынуоуттан тэрбэтий?ЫРЫААлдан кмн килбиэнэАралыйдаа диэбитим,Арыылаах алаас киэ иэнэАлтан отунан симэммит.Нарын бэйэлээх хатыымНамылыйдаа диэбитим,Тапталлааым, наскыйаТаспар турбут эбиккин.Тумат кырсатын уоратаТуналыйдаа диэбитим,Туус маан туман былаатыТуртас гыммыт эбит дии.Сиинэ кэрэмэс саылынБочугураа дуу диэбитим,Долгуйар уун сууоуТолбоннурара эбит дии.Тумара р туллугаЧуоустаа дуу диэбитим,Кэчигир чара тиистэриМичилийбиттэр эбит дии.Кх тыам тыллаах чыычаааКйгрдээ диэбитим,Хомус холоонноох куолаыКутуллан эрэр эбит дии.УОЙ, ООЛООР, ИСТИ ЭРЭОмураа тахсан иэнУол бээээ миигин ситтэ.Эмискэччи: «Иит эрэ,Этэрдээх этим…» – диэтэ.Онуоха мин кыбыынным.– Ол тугуй? – эрэ диэтим.Уонна бэйэм улаханныкУйадыйа ииттим.– Уой, оолоор, исти эрэУол миэхэ тугу диирин:рмэчиис, дьикти кэрэрмэччи бн.Хапсаайбар харааранХарыаста сылдьар ,Уран ньуурбар умсугуйанУтуйбат буолбут .– лэити бэрдинэнйбн сйд, – диэхтээтэ. –Амарахчай срэххинэнАбылааты! – диэхтээтэ.– Уой, оолоор, исти эрэУол миэхэ тугу диирин:Кн сиригэр миигин эрэКстээхтик таптыыр .«Н» КОЛХОЗ КЫЫАБЫНттээх сгэй далбардаах«н» колхоз кыыабын.Тэтэгэркээн имнэрдээхДьэбдьиэйдэрэ буолабын.Ынахтаабыт ынаымЫааынан ттэнэр,Ньирэйдээбит ньирэйимТлйэ млбйр.Умсугуйбут уолчаанымУдаарынньык буолаахтыыр,Таптаабыччай уолчаанымНаараада ылаахтыыр.Саарбыччай саакамСанньыйбыты саататар,Ыллаабыччай ырыакамЫтаабыты ыматар.ттээх сгэй далбардаах«н» колхоз кыыабын.Тэтэгэркээн имнэрдээхДьэбдьиэйдэрэ буолабын.ДООРУОМ, ДАБАЙ КХ СЫЫРДАРГЫНДооруом, дабай кх сыырдаргын,Мырааа крс кн тахсыытын.Эн р инники сырдыыгын,Эн р срэхпэр ыллыыгын.Хараа кэрэ да киээлэр…Халлааа сулустар хойдоллор:Эйигин, эйигин кинилэрЭтэргэ, кэпсииргэ дылылар.Сылаас тыал иэдэспин бигииринЭн тыыны кэлэр дии саныыбын,рллэр срктэр тыастарынЭн кмс куоласкар холуубун.Дооруом, дабай кх сыырдаргын,Мырааа крс кн тахсыытын.Эн р инники сырдыыгын,Ол иин, ол иин таптыыбын.МИН ЫЛЛЫАХПЫН БААРАБЫНМин ыллыахпын баарабын,лээ, охсуууга киирсэр кэрЫырар ырыам илгэлээх тылаКтр чэбдик сэниэ буолан,Эккин-хааын сайар гына.Мин ыллыахпын баарабын,Арыт санньыйар курус кэрЫллыыр ырыам сырдык тыла,Ахтар алааы чараа буолан,Айгырыы хамсыы тэр гына.Мин ыллыахпын баарабын,Мунаахсыйар кннээх буоллаххына,Сырдыы сыдьаайар кыымнаах тылбынрдккэ ыырар, кырдьыкка дьайарЫраас сырдык эркээйи гына.Мин ыллыахпын баарабын,Клэр-рэр крдх кэмэрСайаас санаам дьэллэм тылаДьолу толорор, санааны сайар,рдк р чолбоно гына.Мин ыллыахпын баарабын,Ыллыыр ырыам хас биир тылайгр иэн, срэххэр сн,йэлээх сааскар йбл буоларлбт йэлээх уобарас гына.* * *
Эн дууаар биир хара мэ,Эн йгр биир лбркй санааХаан да хонон ааспатаын,Хаан дааны сыстыбатаынКэпсииллэр эн сырдык харахтары.Оттон эн кн уота саарпытСайаас сирэйи, имигэс илииЭн чиэинэй улахан олоххун,Эн кимэ, эн туохха холооннооххунЭкилэ суох ситэри кэпсииллэр.* * *
Нарын да нарын, дири санаалаахХаан да умнуллубат ырыаныАахпыт курдук мин саныыбынЭйигин,эйигин крсхпттэн ыла.Ол ырыа номоон,умсуланнаах тылаКнтэн кн тупсарга,сырдыырга дылы.* * *
Эйигин мин йдтрбн эрэЛермонтов баарыын саныыбын:Будулуйар муора кх кдэнигэрЫрааттар ыраатан туртаныырын.Мин ахтыланым атына диэнЛермонтов курдук мунчаарбаппын:Эн тугу хаалларан, тугу эккирэтэнТуох туугар ыраах айанныыргынБарытын билэбин, барытын сэрэйэбин.Эйигин миигиттэн тэйитэр айаныЭйиэхэ миигин ордук чугаатар,Ол иин эн хоуун уобараыЛермонтов баарыын санатар.* * *
Былыр, оо сылдьан, мин саныырымМин тапталым хайдах буолуохтааын.Эйигин санаабынан сабаалыырым:Бу маннык тааалыырым, бу маннык харахтыырым.Ол эрээри оччоо, оо буоламмын,Эн мссн толору туойбатахпын:Эн субу маннык кн дууаын,Эн субу маннык рдк олоххун.* * *
Мин эйигиттэн, ксс да ксс, нарын кииттэн,Тоо эрэ олус толлобун, кыбыстабын:Мэник бэйэм сиргэ тимирэбин,Тыллаах бэйэм тылбыттан матабын.Тоо итинник буолбуппун билбэппин…Бэйэ эмиэ эппэккин. ЭппэккинМин србн баттыыр кистэлэин.* * *
Мин эйигин «холбоуох» диэтэхпинэ,Дьиибэргии крмэ, элэктээмэ,Мэнигилээн айахха киирбиччэ,тэн-анньан этэр диэмэ.– Холбоуох, – диэммин мин, – тэбис-тээИлии тутуан айанныах, – диибин. –чгэйи-куааны тээ ллэстэн,Бэйэ-бэйэбитин йх, – диибин.Иккиэн лэлиэхпит таптыыр идэбитинэн,Инники дьулууохпут кс тиийэринэн,Олох хаамыытыттан харыс да хаалбаккабытОлох олоруохпут, ырыа да ыллыахпыт.Мин эйигин «холбоуох» диэтэхпинэ,Тэбэнэттээхтик клмэ, дьиибэргээмэ.* * *
Мин холус, мин сэмэй ыырыыбар хоруйдаан,– Хаан? – диэт, тбн санньытан,Кыбыстан турбуту бу баар санаабар,Эйигин ахтар мин сырдык чаастарбар.Кннээх Сэргэлээх алардара, сыыылараЫччат ырыатынан кйгрэ турбуттара.Бииги эдэр сааспыт дьикти романтиката –Афишаа тэлээрэрэ Чапаев буурката.Эн, нарын кии, кыбыстыбыт санааарКытара кыыспыттара эдэркээн иэдэстэри.Ааас уолуктаах комсомольскай куоптаар«КИМ»-и значога хамсыы илигириирэ.Умнуом дуо эн кыргыылаах баттаххарДэлэгэйдик тохтор ол кн сааратын,Манайгы таптал аан бастаан ууктан,Эн срэи: «Хаан?..» – диэн саарбытын?!* * *
Мин ааспыт олохпун эргитэ санаатахпына,Эн тураын мин хараым иннигэр.Мин эдэр олоум хас биирдии кнэМин тапталым килбиэнинэн киэркэйэр.Биир хомолто куруа, биир р мичилэЭн бииэхэ иккиэммитигэр тосхойор:рбт гс – икки кииэхэ тиксэрэ,Иккиэ буоламмыт хомолто хоппот.Эйигин, мин олоум сырдык ааарын,Илдьэ сылдьабын срэхпэр иэрэн.Эйигинэ суох сатаан санаабаппынАаспыппын,бгбн,кэлэрбин.СААСКЫ КИЭЭЧэлгийэн эрэр чара лабаатыгарКиирэр кн килбиэнэ тстэ.Сыыы саатыгар кх от сыта халыйар.Кэрэ да киээ.рскэХойутаабыт хаастар хаыытастылар.Кэрии тыаа кээ саатаЧугааан кэлэр, ыраатар.Кулууп таыгар кыргыттар ылластыларСайын туунан, таптал туунан.…Хонууга тураммын, хомойо санаатымУон аыстаах уолан буолбатахпыттан.* * *
Урут трбттэр поэзия кэрэтин,Бииги, билиминэ улааппыппыт,Ойуулуур идээ эмиэ рэммэтэхпит,Музыкаттан трт да маппыппыт.Оттон бгн трт саастаах саха киитэПушкин поэматын йттэн аахта,Бетховен сонататын сэттэлээх эдьиийэУон тарбаынан оонньоон сыналытта.Итини истэ-истэ, ким саарбаалыаайБииги ыччаппыт рдк аналлааар?УЛУУ НОРУОТ СРЭИН СЫЛААА [3] Советскай норуоттар кэргэннэригэрСахам тыла барара сайынна:Сахалардыын сахалыы кэпсэттэЕвгений Онегин – Нева ньургуна.Татьяналыын комсомолка кыргыттарЧараа нарыннык ылластылар,Алаас аайы Ленскэй ариятаСахалары уйадыта дуораыйар.Улуу Пушкин лыкынас ырыатаСахалыы сатараан таранна.…Толстой Анната ыар трагедиятынМин трт тылбынан муатынна.Революция ргстх тыллаааМаяковскай сахалыы саарар.…Улуу норуот срэин сылааа,Кн санаата сахаларга сыдьаайар.БИИГИ НЬУКУЛАЙБЫТ(Оонньор олоуттан с тбэлтэ)Аыс уон сыл кыстык хаарынКим кыайан крдь баарай!Чахчы бааччы кырдьыбытБииги Ньукулайбыт.1Былыт саппыт былыргытынОонньоттор кэпсииллэр.– Ыраахтааы, баай былааынЫар кэмигэр, – дээллэр,– Тыаны, ууну мамырыйан,Талбытынан дьаайан,Бу сир бастаах сиэ буолан,Ааардастыы аатыранУлуу кулуба оотоУордаах тойон олоорто.Кини диэтэх уу ньуурун,Уоттаах хараын утаран,Туруулаан кэпсэтэр,Дьохсооттоон мккэрБииги сирбитигэрИкки атах суоа, – дииллэр.Ханнык диэбит хардааччыларУоттуун-кстн умуллаллар,Бэл-бэл диэтэр иээччилэрТоллор, куотар лэр.Оччолорго бу НьукулайОтут уолан саастааа,Сытыы, модьу, кус быыйСылгыыт уола ааттааа.Арай биирдэ уордаах, улууТойон аатын ааттааннар,Кн крс диэн араа улуусАаттаахтара мустаннар,Ат српттэр,Онно туранБииги НьукулайбытСрдбт ата кыайтаран,Быдан хаалан тахсыбыт.Кыыытыгар уордаах тойонТаптыыр атын кырбаабыт,Оннооор ордук уордайанНьукулайга хайыспыт.кск курдук глээн,Хахай курдук хаыытаан,– Сыакаар! – диэн эн, сэмэлээн,Сынньан барбыт, куолутунан.– Онуоха, – дииллэр, – НьукулайОлох диэн уолуйбатах.– Оргууй! – диэбит. – Тохтоо, туолуй!Мин атаым кыайтарбата.– Тыллаах-стх… АбаккабынКрдгт-крбтгт… –Харса суох кулаан барбыт…Ньукулай холку .Тайаынан сырбаппытынТайаын тосту саайбыт,Куортугунан далайбытынКуортугун былдьаан ылбыт.Крдьттээн туран баранТойон хат санамматах,Кии эрэ буоллар кыайанКини иннин ылбатах.Ол иин харса хааныттанУон улуус дьулайбыта,Албан аатын ойуун ааттаахКырыыска туруорбута.Уолан дьоннор скээбиттэрОнтон ыла улууска,Баайдар да син дьон эбиттэр,Туруулаан турдахха.Оччолорго отут саастаахУолан кии эр бэрдэ –Ньукулайбыт хандалыттанТайаа крээбитэ.Ол бэйэтэ, сыл-хаар мооон,Оонньор аатырдаа,Олорбут дохсун олооОстуоруйа буоллаа.2Аыс уон сыл кыстык хаарынКим кыайан крдь баарай!Чахчы бааччы кырдьыбытБииги Ньукулайбыт.Бодойбо хааннаах кннэринКл норуот умнубат,Ол кннэр киэ крээннэринтр-тр ахтыбат.Баан ылар кмнэнАатырбыт лнээСоотох Барон [4] тойон этэУонунан бириискээ.Ууга суох кыалааСаллар сааын баратан,Угаардаах, сииктээх шахтааБарон баайын хаатан,Отут тыыынча лэитКлнн тооро,Аччыктаан, лэ ыарыттанМуннук аайы тооро.Сууйар баыы кмстэрэСоотох барон сиэбигэр(Оччотооу сокуон сиэрэ!)Кэпсэтиитэ суох киирэр.Синэн эрэр симиэбийэ,Бадарааннаах бараактар,Тыыынчанан аа, ийэТыыннаах эрэ олоортор.лэит муун, эрэйинАймах дьоннуу ллэстэн,лэит норуот сиэринэн,Биир санаанан, сбэнэн,Нуучча, саха, эбээн барыОлоорторо буккуан.«Эн-мин» дэии, омуктаыы,Атааннаыы диэн суоа.Онно баара бараак аайыЛенин сырдык кырдьыга,Ол кырдьык сылаас сыдьаайаСрэх аайы тиийэрэ.Улуу кырдьык баттал трднЫйар, дьоо йдтр,Батталы кыайар, дьол крдрОхсуууга рэтэр.лнэ хааннаах кннэринКл норуот умнубат.Саас этэ. Тайа рднэнДьыбар тэн турбута.Уонунан тыыынча бар дьон –Оо, дьахтар, оонньорЭрэйдэрин этэн туран,Чэпчэтиини модьуйарЭйэлээх демонстрацияНадеждинскайга тиийэр.…Саа тыаа… этинии сааллар…Ыыы-хаыы… Дьон синэр.Сир, халлаан –барыта хаан!Хаантан то муус ирбитэ.…Ол кн, хаанынан суруллан,Остуоруйаа киирбитэ.Ол Бодойбо то буоругар,Хахсаат халлаан анныгарБиэс сс ньургун доор дьоноХааа устан сыттаына,Хааннаах уолан сн туранХабырдык хабырыммыт,лбт ол дьон ааттарынанСахалыы андааммыт.– с-саас! – диэбит, – обот соллоБатталлаах баай ргэр!..Ол киини крбт дьоннор:– Ньукулай этэ, – дииллэр.Бар дьон срэин сойуолуурЫраахтааы буулдьатаТыаан турбут улуу тулуурСыабын дьэ алдьаппыта.Хаайан турбут халы муууОл кн сллэр этиэХамнаппыта, сайта Бтн дойду рднэн.Атын буолан тннбтэНьукулай ийэ сиригэр:Кинини кытта кэлбитэЛенин модун кырдьыга.Ол бэйэтэ, сыл-хаар мооон,Оонньор аатырдаа,Олорбут дохсун олооОстуоруйа буоллаа.3Аыс уон сыл кыстык хаарынКим кыайан крдь баарай!Чахчы бааччы кырдьыбытБииги Ньукулайбыт.Бассабыык Ньукулай аатаГражданскай сылларыгарКыыл сэрии тыалын кыттаУон улууска таранар.Билиэ диэри йдллэрБуденовка хортууунрнэри титирэтэрКыыл уоттаах сулуун.Советскай былаас бастакыЫар, тыйыс сылларыгарХоуун ревком сут дьыллары,стх нн кыайар.Махтанар дьон кэпсээнигэрЭн сир аайы истиэистхтр киэр сиппийэрКини тимир миинньигин.Ол иин отут сыллааххаБандьыыттар, баайдар мустан,Атыыр бассабыык ааттааынСайылыырга быаартар.– лрн баран лххэ…Синэ биир! – Кыыллыы санаа.Киэиэн халааннаах лнэ –Кстбэт н мыраан.Ким да суох кытылга.Арайскэ долгун айманар…Колхоз тэрийэ НьукулайТыынан ууор анньынар.Эмискэ саа тыаа… иккис…Ньукулай йдр:«Кытаат,Партизан, кскэ эрдэн ис.стх ннр буолбаат?»Эрдиитин булгу ыттылар,Илиитин бааыртылар,Дороонноох снньх буулдьаларТыыны да алдьаттылар…Эрдиитэ суох тыы долгуаБатыллар… Ууну баар…Ньукулай тымныы далайгаАаар илиилээх хаалар.Исэлээх буулдьа дьэ арайр кинини батыар…Долгун быыыгар НьукулайКстбэт буолар…– Ааай!лрдбт! – диэн стхтрргйд куоталлар…Киээ кистээн тхтргэрКрдх остуол тардаллар.Ким да билбэт ол кииХайтах ууор тиийбитин,Арай билэллэр ол киээКолхоун тэрийбитин.«лнэ бэйэтэ чахчыНьукулайы скптэ,Ууор таааран кумаххаУурта!» – диэн номох этэр.«Ууга тимирбэт, уот сиэбэтУолан кии» диэн арайНоруот номоо скээбитТрд ити буолаарай?!Ол бэйэтэ, сыл-хаар мооон,Оонньор аатырдаа,Олорбут дохсун олооОстуоруйа буоллаа.Сыллар да сыллар!Ыар сылларЫнчыктата ардыгарЫардык тайанан аастыларКини сааырбыт санныгар…Сыллар, санаалар, тбктэрСатамматах кстээхтэр,Оонньорбун дэммэт арайАыс уоннаах Ньукулай.Аыс уон сыл кыстык хаарынКим кыайан крдь баарай!Чахчы бааччы кырдьыбытБииги Ньукулайбыт.3
А. Пушкин «Евгений Онегина» сахалыы тахсыытыгар.
4
Барон – лнэ кмстээх бириискэлэрин бас билэн олорбут Гинзбург диэн кии.
ЭЙЭЛЭЭХ КУОРАТ
(1955–1958)
Конец ознакомительного фрагмента.
Книги из серии:
Без серии
[5.0 рейтинг книги]
Комментарии:
Популярные книги
Замуж второй раз, или Ещё посмотрим, кто из нас попал!
Любовные романы:
любовно-фантастические романы
5.00
рейтинг книги
Голодные игры
1. Голодные игры
Фантастика:
социально-философская фантастика
боевая фантастика
9.48
рейтинг книги
На границе империй. Том 6
6. Фортуна дама переменчивая
Фантастика:
боевая фантастика
космическая фантастика
попаданцы
5.31
рейтинг книги
Жена моего брата
1. Черкасовы-Ольховские
Любовные романы:
современные любовные романы
6.25
рейтинг книги
Громовая поступь. Трилогия
Громовая поступь
Фантастика:
фэнтези
рпг
4.50
рейтинг книги
Неудержимый. Книга XII
12. Неудержимый
Фантастика:
фэнтези
попаданцы
аниме
5.00
рейтинг книги
Истребители. Трилогия
Фантастика:
альтернативная история
7.30
рейтинг книги
Кротовский, не начинайте
2. РОС: Изнанка Империи
Фантастика:
городское фэнтези
попаданцы
альтернативная история
5.00
рейтинг книги
Черный Маг Императора 12
12. Черный маг императора
Фантастика:
юмористическое фэнтези
попаданцы
аниме
сказочная фантастика
фэнтези
5.00
рейтинг книги
Убивать чтобы жить 7
7. УЧЖ
Фантастика:
героическая фантастика
космическая фантастика
рпг
5.00
рейтинг книги
На границе империй. Том 10. Часть 2
Вселенная EVE Online
Фантастика:
космическая фантастика
5.00
рейтинг книги
Инвестиго, из медика в маги
1. Инвестиго
Фантастика:
фэнтези
городское фэнтези
попаданцы
5.00
рейтинг книги
Инкарнатор
1. Стеллар
Фантастика:
боевая фантастика
рпг
7.30
рейтинг книги
Лолита
Проза:
классическая проза
современная проза
8.05