Хан Кене (на каз.яз.)

Есенберлин Ильяс

Талызинны мнысы ара азаа осымша салы салып, Кенесарыа кеткен малыды солардан ндіріп ал деген сз еді. Есіркеген хат сзін аударып берді. оырлжа тнжырай алды. «Бір Кенесарыа кші жетпесе, Омбыда кіле сары ала тймелі жанаралдар не бітіріп отыр? Салы сал дейді. Айтуа оай. Биыл Ккшетау, араралы дуандары жиырма екінші жылы ереже бойынша жз арадан бір ара жаса жинай бастап еді, мал ашуы — жан ашуы дейтін аза Кенесарыа арай аыла тскен жо па? Жау олында кеткен он жеті мы жылыны айтарып алу оай ма? Оны стіне ел биыл ыстан ждеп шыты. Жрт маан малын оп-оай бере оя ма? Рас, араткел азаын ырыншы жыла дейін патша салыынан зім тардым. Жасылыа — жасылы дегендей ммкін здері тсінер, жауа кеткен малымны орнын толтырар. Ал тсінбейді екен…

з обалы зіне, олынан бермесе жолынан алармын. Біра дл азір бйтуіме бола ма? Неге болмайды? оырлжа жылысын Кенесары аланда, ара азаты жылысын оырлжа алмайтын не жыны бар. Аламын. Аланда шырылдатып отырып тартып аламын. Бермей крсін. Кенесарыа лім жетпегенмен, арамаымдаы бастары бірікпей талан-тараж болып жрген ара азаа лім жетер!».

айда барса да сорлайтын халы. Айналып келгенде Кенесарыны оырлжадан шапан жылысыны ауыртпалыы таы да ара халыа тспек.

«Малымды тартып алды десе аза обалын Кенесарыдан крсін! Оны олпаштап, дем беріп отыран здері ой, тартсын жазасын. Бл шаруаны бір ыайлааннан кейін Омбыа зім баруым керек. Жанарал-губернатор Горчаковпен ауызба-ауыз сйлесуім ажет. «Баянауылды азатары Кенесарыа осылма, мені абылдаыз, деп тінгенде, аа слтан мен тгіл ара аза Трсынбайды Боштайын да абылдап, керемет рмет крсетіп, Баянауыла арнаулы крлі ылыш-жаса шыаран жо па еді? Мені Боштай рлы баам бар шыар. Горчаковты зімен сйлеспесем, мына Талызин дегені, асыпай шатын мамырлап алан біразан секілді, арты ауыр бір сорлы крінеді»…

Осындай шешімге келген оырлжа шайдан кейін Есіркегенді оаша алып Амола кірігіні он сегіз болысынан Кенесарыа ермей, аа слтанны арамаында алан тоыз болыса он жеті мы жылыны салы етіп блді. Жетеуіне екі мы жылыдан ойды да, Кенесарыа арай иек ктеріп обалжи бастаан Атбасар мен оралжын болысына мы жарым бастан белгіледі. Ол бл салыын «Ттенше салы» деп атады. Жне болыстара берген бйрыында бл малдар лынды бие, йірге салуа жарайтын айырдан бастап, тек нажын дненге дейін ана алынсын. Жне асыл тымнан болсын. ыршаы, маа жылы алынбасын деп анытай тапсырды.

Поштабайларын шаырып алып, мрін басып олын ойан осы бйрытарды тез болыстара жеткізуді міндеттеді де зі кенет Омбыа жрмек болып дайындала бастады.

оырлжа Омбыа жргенше он шаты кн тіп кетті. Осы екі ортада лкен баласы Жнділ келіп, айниса мен Аааз бйбішелерді де ауылдарын бері арай, осы Есілді тменгі жаына кшіруге бйры алды. оырл- жа: «Омбыа жремін. Маан жолыып кетсін», — деп араралыны аа сл- таны Тукені Жамантайына, Ккшетауды аа слтаны ара Тоаны Зіларасына, Аманараайды аа слтаны Улиді Шыысына ат шаптырды. Ондаы ойы кіле мыты ол ойып, Омбы генерал-губернаторынан аза даласына зебіректі мол скер шыар деп тіну еді. Ал егер Омбы шын ол шын бермейтін болса, амалын тауып, уаытша Кенесарымен келісімге келмек. Тбі жауласып тетінін оырлжа жасы біледі, біра баса жол алмаса алай жол табады? Кенесары шыдатар емес. Бостан-бос ырыланша, бетті арын белге тйіп, бас иген боп, оны алдай трып жан сатаан жн. «Жаздым, жаылдым» десе, Кенесары тимейді. оырлжа мны да жасы тсінеді. йткені Кенесарыны бар тілегі азаты басын осып а патшаа арсы шыу деп тсінеді. Амола аа слтаны. Бл тілекті ар жаында ба мар асым баласында андай ой жатанын дрекі оырлжа айдан сезсін. Ол тек масатына арсы шыпаса, Кенесары андай кн болса да кешеді деп болжайды. «Ер шекіспей бекіспейді деген, шекістім — сен жеді деймін, — дейді ішінен оырлжа, — міне олым». Ал реті келген кні даймендіні анішер лы шімірікпестен Кенесарыны сол олымен зі бауыздама. «Аллатаала, — дейді ол таы да ішінен жалбарынып, — сол кнге жетер болсам, сол стте жанымды алса арманым жо!».

оырлжа жол дайындыын тез бітірсе де, аа слтандарды ктіп кп кідірді. Аырында олардан да хабар келді. «Ел арасы бліншілік, азір орыс солдаттары орап тран приказдардан тыс шыу ауіпті. Келмеді деп кпелемесін. Бізден жалыз тілек: «Омбы тез скер

шыарып Кенесарыны ртсын. Ал Кенесарыны ртуа е ыайлы кез ыс. ыста ол жаздаыдай алыса бара алмайды. Жне бар сарбаздарын таратып, тек е жаын батырларымен, арамаындаы ш жз й тлегітімен ана алады» депті. Ауыздарына ткіріп ойандай брі бірдей осы сзді айтып жіберіпті. Патша солдаттарыны артына тыылып, приказдарынан шыа алмай отыран аа слтандарды сздерін естігенде оырлжа Кенесарыны аншалы кш ала бастаанын аны сезінді. Енді шын орайын деді. Сйтсе де зіні айсарлы мінезіне салып:

— Кіле оян жректер, — деді жанында ааз жазып отыран Есіркегенге, — суыр секілді інімізге кіріп алып, кзге тспей тыылып жатса, жанымыз алады деп ойлайды ой. Мен білетін Кенесары болса, асыр соан ашыдай райсысын жекелеп сопаса ара да тр!

Кенесары батырларыны ерлігі соы кезде жрт арасында аыз болып тарала бастаан. Жас жігіт атаулысыны батырлыты, ерлікті да ттатын деті емес пе, Есіркеген де мндай гіме-жырларды йып тыдайтын. Оны стіне лкен атасы Масан асаалды да бір бйірі Кенесарыа тартып тратынын сезетін. Шу дегенде Кенесарыа арсы шыан аа слтан Жамантай осы кісіні аылы арасында соы кезде ереуілшілерге арсы келмей, бып алуа кше бастаан. Масан асаал туан немересі жас Есіркегенге де осындай тлім-трбие беретін. «Не болса да жртымен бол, егер жрты Кенесарыа еріп кетсе, айдалада аып алан жалыз аздай не ызы кресі? Одан да су ішсе де, суан ішсе де з йірінен айрылма!» — дейтін. Осындай рухта тлім-трбие алып жрген бала жігітке оырлжаны аа слтандары «Кенесары аш асырдай біртіндеп соады», — дегені те нап алды. Біра сыр берген жо, жй шейін клімсіреді де ойды.

оырлжа да дл осы сзді айтып отыран кезінде екі жылдан бері ана орысша ои бастаан Есіркегенні се-не келе аза деген еліні лтты туын ктеретін е алашы оыандарыны бірі болатынын білген жо. «Бл неге клімсірейді?» деп оны бетіне ожырая арады да, аа слтан бір шабарманын шаырып алып, зімен бірге Омбыа жретін он жігітті жола дайындалуын бйырды.

— Кн тске аумай жріп кетеміз, — деді ол.

Бл таертегі кез еді. Кн ашы, Сарыараны кзгі салын желі тра бастаан. Кейде аспанды алы срылт блт та шырмайды. Біра кзгі алы жабыр мезгілі лі келе оймаан уаыт.

Шабарман шыып кетті де айта оралды.

— Аа слтан, сізге жолыам деп бір бейтаныс жігіт келіп тр.

— айдан екен?

— Онысын айтпайды. Тек аа слтанны зімен ана сйлесем дейді.

— Кіргіз. Тек ару-жараы болса алып ал…

Баласы Шыыс лгеннен бері оырлжа бейсауат адамнан атты сескенетін. «Кім біледі, — деп ойлайтын ол, — Кенесары бір жындысын жіберіп, ол арныа ара пышаын сып алса не істейсі? Маан шіккен адам аз ба?» Сондытан да оырлжа беймлім біреу-міреу жолыпашы болса нкерлеріне е алдымен оны ару-жараын алуды тапсыратын.

йге шегір кз, бетінде ан жо, сл жо, атан сары жігіт кірді. Трі кісі лтірген адамдай ссты екен. Есіркегенні бойы лденеге дірілдеп кетті.

— Ассалаумаалайкм, аа слтан.

— Уааликум ассалам. Сйле, жігітім.

оырлжа мен Есіркегенні кзі бірдей жігітті белбеуіне тсті. Киімі нашар боланымен, белбеуі сем екен. Оны стіне о жата тратын ты, ошантайы сол жаына шыып кетіпті.

— зі айда? — деді оырлжа кенет алдында тран — Ожар жіберген адам екенін тсініп.

— зі Байтабынны жасаында. Келе алмады. Кенесары… — деп келе жатты да ол «мынаны кзінше сйлеуге бола ма» дегендей Есіркегенге арады да, тына алды.

— Айта бер. Бл бала зімізді адам.

Кенесары екі топ жасаын аттандырды. Бірін Аыбай, екіншісін Байтабын бастап келеді. Аыбай тобы азір аражар шаталында. Ерте араралыа тпек! Аа слтан Жамантайды ойдаы жылысын айдап кетпек! Кене оан а патша жаына шыты деп те ашулы.

— Ал Байтабын олы айда? Оны беті ай тс?

— Мен Аыбай жасаындамын. Батыр алдымызды барлап кел деп жіберді… Ал Байтабын жасаы кейінірек. Шамасы бгін тнделетіп жріп, та ата осы араа жетпек. Беті сізді ауыл. Кенеке оны оырлжаны алан малын айдап кел деп жіберді.