Лісце забытых алеяў
Шрифт:
Калі тут працаваў як давераная асоба Апалінар Багушэвіч, гаспадаром уладанняў у Яшунах быў сын Міхала Валійскага Канстанцін. Жонка яго — Стафанія з Кастравіцкіх. Ці не з таго роду, з якога выйшлі беларускі паэт Карусь Каганец (Казімір Кастравіцкі) і французскі паэт Гіём Апалінэр (Гіём Альбер Апалінар Кастравіцкі)? Гаспадарка Валійскіх была немалая. Яны мелі тут нават свае заводы: мета лал іцейны, кафляны, бровар.
Палац Снядэцкага-Балінскіх стаіць у садзе над ракой Мерачанкай. Цяпер у ім калгасная кантора. Багацейшая бібліятэка, пэўне ж, апрача унікальнага кнігазбору Яна Снядэцкага, мела не менш багатыя калекцыі Міхала Валійскага, а сярод іх, вядома ж, было
Лябёнка паказаў нам і сямейныя могілкі Валійскіх. Яны былі недалёка ад палаца, на невыскім узгорку, да якога падступае хвойнік. Гэтае месца выбраў сам Ян Снядэцкі для сябе, ён там быў першы і пахаваны. Адтуль, з узгорка, добра відаць уся яго сядзіба з прысадамі і рачулкай, што віецца ў алешніку. На магільных плітах мы прачыталі таксама імёны самога Міхала Валійскага, яго жонкі Зофіі і іншых членаў сям'і. Лябёнка даўжэй спыніўся ля пліты з імем аднаго з сыноў Міхала Валійскага — Івана. Гэта быў не хто іншы, як... бацька рускай псіхіятрыі. У «Большой Советской Энциклопедии» можна прачытаць, што Балінскі Іван Міхайлавіч, скончыўшы ў Пецярбургу медыка-хірургічную акадэмію, пачаў у 1857 годзе ўпершыню ў Расіі выкладаць псіхіятрыю як самастойную дысцыпліну, стаў прафесарам гэтай акадэміі. З далёкага Пецярбурга яго заўсёды цягнула ў родныя Яшуны, якія ён вельмі любіў. Ён праводзіў тут кожнае лета. Перад смерцю Іван Балінскі папрасіў і пахаваць яго тут. На яго магільнай пліце былі высечаны на ліцінскай мове такія словы (іх нам пераклаў Іозас Юргевіч): «Іван Балінскі, сын Міхала і Зофіі, псіхічна хворых таварыш і слуга». Гэтую эпітафію напісаў ён сам — яе знайшлі ў стале памерлага. Пасля сябе Іван Балінскі пакінуў дзевяць дзяцей.
Сапраўдны энтузіяст краязнаўства Іозас Юргевіч Лябёнка выказаў таксама меркаванне, што ў Яшунах бывалі такія славутыя паэты, як Юльюш Славацкі, Адам Міцкевіч, Тамаш Зан. Нічога не магу сказаць наконт Славацкага, што ж да двух апошніх, то яны маглі бываць у Яшунах, бо адсюль недалёка ляжалі і Балценікі, дзе жыў у сваім маёнтку Ваўжынец Путкамер са сваёй жонкай Марыляй — вялікім юнацкім каханнем Адама Міцкевіча — і куды, як вядома, прыязджаў нешчаслівы закаханы. Бывалі тут і яго сябры Тамаш Зан і Ян Чачот. Дарэчы, Ян Снядэцкі і Ваўжынец Путкамер сябравалі, наведваліся адзін да аднаго.
Пасля кароткачасовай вучобы ў Пецярбургскім універсітэце Францішак Багушэвіч у пачатку 1862 года ўладкоўваецца настаўнікам у Доцішках, у прыватнай школе памешчыка Звяровіча. Гэта — у цяперашнім Воранаўскім раёне Гродзенскай вобласці.
Выбраліся мы туды з Яшуноў ужо вечарам.
Галоўнае — нам трэба было да ночы паспець у Воранава, дзе былі заказаны нумары ў гасцініцы.
Як мы ні спяшаліся, але прыехалі туды недзе пасля адзінаццаці гадзін вечара.
Меркавалі пераначаваць і назаўтра ранічкай адразу пусціцца ізноў у дарогу.
Але здарылася непрадбачнае: калі мы зайшлі ў гасцініцу, выявілася, што нас там ніхто не чакае, што ніякіх заказаў у адміністрацыі наконт нас не паступала і што гасцініца і без нас забіта да адказу, нават на калідорах няма месцаў. Аказваецца, адна з удзельніц нашай экспедыцыі, заказваючы па тэлефоне гасцініцу з Мінска, надта даверылася незнаёмаму голасу
Што ж было рабіць? Ехаць у Мінск, так і не пабываўшы ў Доцішках? Гэта б было проста недаравальна. Да таго ж шафёр Валера, які цалюткі дзень не выпускаў з рук руля, кружачы па Віленшчыне, ужо не мог везці нас амаль усю ноч праз гэтакую далеч. Дык, значыць, кукаваць цэлую ноч у вестыбюлі, а заўтра соннымі мухамі ехаць па маршруце? Яно на горшы выпадак можііа б зрабіць і так, але ж хіба зможа весці аўтобус шафёр такой «соннай мухай»?
— Як жа нам быць? — зноў стукаліся мы ў акенца дзяжурнай.
— А я адкуль ведаю — трэба было раней думаць! — І — ляп акенцам перад нашымі апушчанымі насамі.
А што, калі пазваніць дамоў сакратару райкома партыі па ідэалогіі? Мо хоць які інтэрнат паможа знайсці сваім калегам — усё ж мы таксама ідэалагічныя работнікі! Ну, што ж — за спрос не дадуць, можа, у нос? Я папрасіў у дзяжурнай тэлефонную кніжку. Вось і нумар насупраць прозвішча сакратара райкома — Кушнянковай Нэлі Казіміраўны. Мабілізуючы ўсе свае дыпламатычныя здольнасці, я набіраю нумар тэлефона. Звязаўшыся, перш за ўсё прашу прабачэння за позны званок, потым паведамляю, што ў Воранаўскі раён прыбыла цэлая група творчых работнікаў — з Беларускага тэлебачання, часопіса «Полымя» і Дзяржаўнага музея гісторыі беларускай літаратуры. Ну, і растлумачваю сітуацыю, у якую трапіла гэтая «надта важная» група, што павінна працаваць ў Воранаўскім раёне. Ці не магла б сакратар памагчы нам з начлегам? Нэля Казіміраўна проста адказала, што гэта зусім не яе клопат шукаць нам начлег, і пачала ўшчуваць нас за тое, што самі загадзя не паклапаціліся пра яго.
— Ну, кто же так делает? — паўтарала яна.
— Усё правільна, Нэля Казіміраўна, — адказаў я дыпламатычна. — Мы тут поўнасцю вінаватыя. Але калі б вы ўсё ж нам памаглі, мы сказалі б вам вялікі дзякуй. Калі ж не зможаце памагчы, што ж, мы не будзем на вас у крыўдзе. Просім толькі яшчэ раз прабачэння, што патурбавалі ў такі позны час...
— Ну, ладно, позвоните мне минут через десять...
Няўжо мая «дыпламатыя» спрацавала?
І праўда, калі я пазваніў праз тыя дзесяць мінут, Нэля Казіміраўна, не забыўшыся яшчэ раз паўшчуваць нас за неарганізаванасць, дала адрас інтэрната нейкага вучылішча, дзе нас «размесцяць».
У інтэрнаце, папярэдне патрэбаваўшы дакументы, нам выдалі на складзе «пасцельныя прыналежнасці». Да гадзіны ночы мы цягалі ў два агульныя пакоі — адзін для жанчын, другі для мужчын — матрацы ды падушкі, устанаўлівалі даўно забытыя намі жалезныя ложкі з панцырнымі сеткамі, рып ад якіх ішоў на кіламетр. Што ж да чысціні і парадку, то на гэта мы як госці мусілі — і ў пераносным, і ў прамым сэнсе — проста закрыць вочы.
Назаўтра мы меркавалі як мага раней выехаць па сваім маршруце. Трэба ж было і пабываць у Багушэвічавых мясцінах, і паспець вечарам у Мінск.
Але гэта толькі ў казцы і на паперы ўсё проста і хутка робіцца.
Каб разлічыцца за «гасцініцу», нам трэба было дачакацца, пакуль яшчэ адчыніцца вучылішчная бухгалтэрыя — якраз яна, як нам сказалі, «производит» такія «операции». Гэта была наша першая затрымка.
Другая, яшчэ большая затрымка была звязана з «операцией отмечания» нашых камандзіровачных пасведчанняў. Вядома, іх можна было б адзначыць і ў той жа бухгалтэрыі вучылішча. Але этыкет падказваў нам зайсці ў райком партыі і падзякаваць Нэлі Казіміраўне за начлег — значыць, і камандзіроўкі мы палічылі лепш адзначыць там.