Шрифт:
І
У глыбокім — хоць вока калі — начным змроку замігцеў жоўты хворы агеньчык. Вырысавалася рама акна, і пад ёй, цьмяна, мокрыя віцы парэчак. Потым той, хто запаліў святло, выйшаў на ганак і закашляўся. Яму было цяжка дыхаць раніцой, і кашляў ён доўга, надрыўна.
— Гаўрыла, — пачуўся голас з хаты, — дзверы зачыні.
Вухнулі дзверы, і Гаўрыла, спусціўшыся з ганка, падышоў да студні. Зарыпеў асвер, скардзячыся на беспрытульнасць у халодных начах прадвесня, і на зрубе хутка апынулася пякучае ад халоднай вады вядро.
Гаўрыла напіўся, хрумснуў ільдзінкай
Але гукаў сякеры нідзе не было чутна. I гэта было добра. Ільдзінка ўпала ў студню, і ў глыбіні пачуўся лёгкі ўсплеск, быццам там мятнулася рыба.
У хаце пасля двара было па-дурному душна — сякеру вешай. Цвыркун цягнуў за печкай сваю няхітрую песню. Усё было, як трыццаць год таму, калі прыйшоў ён з жонкаю ў гэту лясную вартоўню.
Сыну тады было чатыры гады, і жонка была маладая і прыгожая. Цяжка ёй было тут. Нават уцякла ад яго да сваякоў, але тыя ў галодны год усе памёрлі, і ён зноў павёў яе ад сяла, пакінуўшы жывым гаспадарку.
Твар Катарыны зараз ляжаў на чырвонай падушцы такі стомлены, што Гаўрыла пахітаў галавою. Калі ён, няўклюда, у розныя бакі, ступаючы па падлозе куцапымі вялікімі ступнямі, падышоў да печкі, жонка ледзь уздыхнула ў сне. Але як толькі ён выцягнуў адымачам гаршчок з цёплай капустай, яна спусціла ногі з ложка:
— Ты б хоць малачка пасёрбаў, горачка ты маё. I кнот адкруці, бо вехаць замест мяса з'ясі.
— Баяўся цябе разбудзіць, — адказаў ён хрыплым, бы ў бочку, голасам, — а за малаком не пайду, цёмна там.
I адразу пашкадаваў на свае словы, бо таўстапятыя расплясканыя ногі жонкі зашлёпалі аб халаднаватыя дошкі падлогі.
Рукі Катарыны паставілі перад ім гарлач з малаком. Вялікія, чорныя, як зямля, рукі: на іх і толькі на іх увесь час вісела гаспадарка.
Яна не лягла, а села насупраць яго і пачала глядзець, як ён есць.
— Гора мне з тваім паляваннем. Не на абход, дык на зайцоў. Вала за гэты час з'ясі, а зайцам закусіш.
— Што ж зробіш, мамка. Грошы патрэбны. I шуба ў цябе дрэнь. Зноў-ткі порах казённы на сваё паляванне мне паліць не выпадае. А ў паляўнічым саюзе, на базе, аб'явілі, што прымаюць цецерукоў… Вось занясу ў мястэчка і здам.
— Нашто табе на базу? Скулля яны заплоцяць.
— Да горада далёка. Вядома, у саюзе ў тры-чатыры разы танней заплоцяць. Але зноў-такі там і шрот і порах можна ў неабмежаванай колькасці купіць… Стрэльба ў мяне стала як флейта. Я пра бескуркоўку і не кажу, хоць бы звычайную тулку, за чатырыста… Зноў-ткі саюз. Вось логва ваўчынае падсачыў. Можа, за шкуры ў прэмію дадуць тулку.
Мігдалевідныя чорныя вочы жонкі, вочы першай калісь на сяле красуні, закрыліся.
— Баюся я за цябе, Гаўрусь. Гады не тыя, каб швэндацца за ваўкамі… I не хадзі ты босы да студні. Бач, ногі чырвоныя… Я табе і боты тлушчам гарачым змазала… з касцяной сажай. Сухія будуць ногі, а боты чорныя. Будзеш ты ў мяне прыгожы.
I штурхнула яго на лаву:
— Ды сядзі ты, горачка. Паспееш яшчэ наламацца… Я табе сама.
I, зняўшы з прыпечка чыстыя гарачыя анучы, спрытна закруціла імі ногі мужа і нацягнула боты.
Гаўрыла пацалаваў жонку ў лоб:
— Мамка ты, мая мамка. Што б я без цябе рабіў, га?
…На дварэ яшчэ больш сцямнела, калі Гаўрыла з "фузіяй" на плячы выйшаў з хаты і накіраваўся ва ўрочышча Карабельшчына, дзе такавалі цецерукі. Ногі ягоныя, такія куцапыя ў хаце, зараз
Ноч з апошніх сіл нагнятала ў нетры цемру, але ён цвёрда крочыў па выбітай сцежцы. Ён хадзіў тут трыццаць год і ведаў кожную зёлку, кожную храпу замёрзлай зямлі. А нават калі б не ведаў — бачыў бы ўсё. У яго былі вялікія пукатыя вочы, што былі б прыгожымі, каб не псавалі іх вечна набраклыя з-за газніцы павекі. Гэтыя вочы выдатна бачылі ў цемры. Гаўрыла не ведаў, што такіх людзей вучоныя завуць нікталопамі. Ён проста бачыў — і ўсё. Ён, напрыклад, вельмі здзівіўся б, каб яму сказалі, што толькі нешматлікія бачаць маленькую зорку каля другой, з хваста, зоркі ў Каўшы, і амаль ніхто не бачыць, што Ранішняя зорка мае фазы, як месяц. Ён бачыў гэта.
I вочы яго проста лавілі гэтую зорку, блукалі па верхавінах цьмяных, таямнічых дрэў, безуважліва глядзелі на "ляснога чорта" — асклізлую пачварную карчажыну, што стаяла ў мокрым котлішчы, авеяная туманам.
Лес дыхаў жыццём ранняга прадвесня. Лужыны толькі з краёў на якую гадзіну браліся лядком-заберагам, з адламанай ласём галінкі ледзь чутна падаў бярозавік — шаптаў аб уваходзячым жыцці. I нават шум лясоў пад зрэдку набягаючым ветрам быў іншы: шумны, вільготны, жывы. Не той касцяны стук, што бывае зімою, а хутчэй пяшчотныя ўздыхі новага, ледзь жывога яшчэ, жыцця.
Усё было гэтым жыццём: мармытанне вады, што бяжала ярам з гурбаў, якія яшчэ каналі ў нетрах, ледзь чутны шолах прарастаючай праз леташні ліст маладой травы, нават трубны спрасонак клік лебядзёў, што адпачывалі на глухім лясным возеры.
I Гаўрыла, адмахаўшы дзве вярсты і седзячы ў схованцы на краі такавой паляны, прагна слухаў гэта, дарагое і блізкае, якое будзе трызніцца яму нават у смяротны час.
Схованак на гэтай паляне, заімшэлай, мокрай, пакрытай рэдкай бярозкай і хмызамі, у яго было пяць. Непадалёк былі яшчэ два такавішчы. Але трэба было быць гатовым да ўсяго: цецерукі асцярожныя і капрызныя, і нейкі невядомы лясны закон прымушае іх кожны год шукаць новыя такавішчы, новыя мясціны для шлюбных бітваў.
Ідучы сюды, Гаўрыла ўсёй істотай сваёй чуў, што лес поўны страснага, захлынаючагася шолаху: лікавалі, буркалі, неспакойна круціліся на галінах і шыпелі цецерукі.
I цяпер, затаіўшыся ў буданчыку, ён баяўся, што не пачуе тут, на гэтай паляне, абкружанай бярозамі-падлеткамі, пяшчотнай і палкай песні касачоў. А ўжо белыя каралы, утвораныя ранішнікам, пачалі раставаць, і кожная галінка "пацела" пад няясным святлом.
Пачынала днець. Урачыста-трывожны, аранжавы, перасечаны сінімі ценямі, палымнеў над лесам усход. Паступова ён чырванеў, наліваўся крывёй, як бровы цецерука ў час шлюбнай бітвы. I на гэтым чырвоным фоне чотка вымалёўваліся галіны бяроз з ледзь бачнымі пупышкамі. Потым успыхнулі барвяным адбіткам зары вузкія лужыны на паляне, і ўвесь свет, на небе і на зямлі, стаў пярэста-чырвоным, ззяючым і халодным.