Таптал уонна дь?кк??р

Бытие пусть определяет сознание,

но сознание не согласно…

Утуйар чаас са?а буолла. Оттон уу чуумпу сатыылаабыта син ыраатта. Балаата уота ол чуумпуну ылынан эрдэ умуллубута.

Т?б?ктээхэп Бэриэт Сиидэрэбис санаа аралдьытарга диэн ааттаан бу кэлин к?ннэргэ ха?ыат а?алтаран аа?ар буолла. Онтукатын син с??рбэччэ м?н??тэ курдук аа?ар, ол кэннэ хара?а сылайар, тохтоон хаалар. Чаас, икки чаас сынньанар, аа?ыытын эмиэ хатылыыр. Оннук эмиэ биир туспа эрэйдээх дьарыгы булан ылла.

Бу киэ?э уот умуллуон иннинэ эмиэ куолутунан хара?а сылайан, т?б?т? ыалдьан барбыта. Утуйар

уу ыгыах буолбута.

Ха?ыатын туора уурбута, утуйардыы сананан суор?анын б?р?нэн кэбиспитэ. Кини хара?ын бы?а симэн, икки илиитин атахтарын икки ардыгар кыбытан кумуйуо?унан кумуйан баран нуктаан барбыта. Сылаата таайда?а, утуйбут этэ.

У?уктан кэлэн туумба ?рд?гэр уурбут ча?ытын к?рб?тэ: уон биири ааспыт эбит. Син утуйбахтаабыт, балтараа чаас курдук. Аны мантан т??н т???, хайдах утуйара буолла?! Айбыт та?ара бэйэтэ билэн эрдэ?э. Эргийэн ойо?о?унан сыппыта, у?а ыты?ын иэдэ?ин анныгар уган хара?ын бы?а симмитэ.

Эмиэ дьэ, ха?ан утуйуохха диэри, санаа-оноо ытыл?ана са?аланна?а…

Т?б?ктээхэптэр т?р?т т??лбэлэрэ Быйа?наах диэн аатырбыт к??л ?рд?гэр турар Бар?а дэриэбинэ буолар.

Быйа?наах – икки к?с кэри?э усталаах, хас эмэ биэрэстэ туоралаах, ортотугар дьо?ус арыылаах ытык эбэ. К?т?р?, балыга дэлэйинэн, хара тыатыгар кылааннаах т??лээх, булт-алт араа?а то?уору?арынан ?йэ тухары аар-саарга аатырар. Эбэ или??и ?рд?к э?эрин биир мааны кырдалыгар Бар?а дэриэбинэ олохсуйбут.

Бу к??л тулатыгар хаты? чара? ?т??тэ баар. Тиит, харыйа, бэс мас булкаастаах аар тай?ата му?ура биллибэт киэ? сиринэн тайыыр. Алаастар диэн ааттанар киэ? нэлэмэн сы?ыылар аайы, Быйа?наахха да тэ?нэспэтэллэр, бэрт улахан к??ллэр нэлэ?ийэллэр. Олор тулалара бы-лыр былыргыттан к??х быйа?нарын ?лг?мн?к ?р? анньаллар. От барахсан му?утаан ??мм?т кэмигэр сэниэлээх со?ус сиккиэр тыал сипсийэн барда?ына ходу?а киэ? иэнэ муора долгунун санатан, араас ???нэн биир к?дь?с долгулдьуйар, к?н уотун кытта оонньо?ор тамана кылапачыйа к??гэ?ниир. Ол к?ст?? хайа да бэйэлээх нохтолоох с?рэ?ин долгутар, и?ийбит эрчимин у?угуннарар, ходу?а хо?ууна буоларга булгуччу ы?ырар дьиктилээх. Дьон-сэргэ барахсан бу быстыбат быйа?тан сомсон с????, сылгы ииттэллэр – т??лбэ дьонун бу с?р?н дьарыгын ситимин быспакка хас ?йэлэргэ илдьэ кэлбитин ким да билбэт. Билэ да сатаабат. Ол дьарык ?йэлэр тухары баара, баар буолуо?а да?аны диэн ?йд?б?л бигэтик и?мит т??лбэтэ – Бар?а барахсан буолла?а!

Былыта суох ыраас к???э, салгын сылыйа и?ийэр кэмигэр, ыраах илин диэки Дьаа?ы хайаларын очуостара бэрт чуолкайдык к?ст??чч?. Оччо?о у?ун кураан к?ннэр ??нээччилэр. Дьэ ити кэм?э эдэрдиин-эмэнниин, кыыстыын-уоллуун бука бары хомуллан, бас-к?с дьон дьа?алынан от-мас ?лэтэ к??ст?? оргуйар. «Биир к?н дьылы бы?аарар!» диэн этии маннык былдьа?ыктаах к?ннэргэ анаммыт буолла?а дии саныыгын.

К?н тахсыыта са?ар?а бастаан Быйа?наах эбэ киэ? иэнигэр ча?ылла сыдьаайар, к?м?с м????рэ кыырпахтарын с?т??лэтэр. Онтон тиэтэйэ-саарайа Бар?а ар?аа э?ээриттэн са?алаан бэрт сотору дэриэбинэни сылаас угутунан сабардыыр. Былыта суох буолла?ына, к?н тахсыа?ыттан киириэр диэри бу т??лбэ иэниттэн арахсыбат. Онон бу хоту дойдуга к?н сылаа?ын му?ура баар буолла?ына, ол му?урун илэ билэр дойду – бу Бар?а!

Быйа?наах эбэ?э ?с ?рэх уутун кутар. Саас аайы к??л уута лаппа эбиллэр. Угут дьылларга уу Бар?а томторугар балтараа хаамыы курдугунан эрэ тиийээччитэ суох. Онон буолла?а, айыл?а анаан о?орбут кырдала буолар. Ол ту?унан араас номохтор да бааллар, олортон биирдэстэрэ маннык:

Былыргы дьыллар мындааларыгар, урукку кэмнэр уор-?аларыгар Быйа?наах эбэ биирдик мэндээрэр иэнин эрэ билинэн, онтон атын буолуо?ун санаан да к?рб?кк?, сири-сибиири барытын сабардаан, соро?ор олох чуумпуран, ардыгар аймана дьалкыйан, силлиэ-буур?а аргыстанан, бар?а быйа?ыттан дьону-сэргэни ?л??лээн а?атан-сиэтэн сыппыта ???. ?г?с эр бэртэрэ эбэ м?хс?р-тахсар кэм-нэрин аахсыбакка туран туруула?ан к?р?лл?р? ???. Ол хапсы?ыыга икки атахтаах

ба?ыйтаран тыыннарын былдьаталлара, б?тт??н мэлийэн с?тэн хаалар т?гэннэрэ ?г?с эбит. Онон кэлин хайа да бэйэлээх эр бэрдэ ханнык да тыынан, о?очонон эбэ дохсун санаата у?уктубут буолла?ына, санаммат буолбуттар. Кини тулатынаа?ы алаастара буомуран маардарга кубулуйан сир-дойду та?аата кута?нас буола к??гэлдьийэр туруга кэ?ээн испит. Олохтоох баай сир-дойду м?лт??р-ахсыыр кэмэ кэлээри гынна диэн аатырар ойуунун ы?ыран ылан барытын си?илии бы?аарбыт, хайдах кэм кэлиэ?ин ?йд?пп?т, эстии-быстыы чуга?аан и?эрин санаппыт. Ол кэннэ эбэ намы?ах сирин ыйан, ?ллэр с??р?ктээх, будулуйар бурууктаах Орто бараан дойдуну хаба ортотунан киэ? та?аа киэлитин кэ?этэ устар, элбэх ??стээх улуу кудулу ?р?скэ тиийэн уутун кутар суолун тобулар ыллыгын о?ор диэн к?рд???р курдук дьиппиэн, булгуччулаах сорудах биэрбит. Ити барыта дьону?-сэргэ? инники дьоллоох оло?ун суолун арыйыы буолуо?а диэн сэрэппит.

Онуоха ойуун олус ыарахан, иэстэбиллээх соруда?ы биэрди? диэн му?атыйыах курдук буолан баран: «Бар дьо-нум ту?а диэн сорунан к?р??м», – диэбит. – Ол иннинэ ???ээлэргэ тиийэн к???л ылабын, тугу толук уунары бы-?аарсыах тустаахпын диэн сэрэтэн, кэм-кэрдии болдьоспут.

Болдьоспут кэмэ кэлбитигэр ?с т??ннээх к?н кыыран дьиги?ийбит, кутуран кулу?уппут, сата тылын барытын саа?ылаан, алгыыр-кірді?ір тылын-і??н ситимнээн, кэриэс-хомуруос тылыгар бэйэтин оло?ун толук уурарын кэрэйбэтин этэн, к?рд???н-аатта?ан сыылла сылдьан бала?ан буорун сиппийбит, ыста?алыы сылдьан са?аан мас ?рд?нэн ????н??б?т. Ол быы?ыгар к?м?л??к о?ох кэннигэр туран сирэйэ икки э?ээринэн элэ?нээбит. Онтон «миигин к??тээри?» диэн баран о?ох ураатынан сирилэс тыас до?у?уолланан к?т?н хаалбыт…

?р со?ус буолан баран эргиллэн, о?ох ??лэ?инэн т??эн кэлбит. Намыраабыт, бытаарбыт курдук буолбут ???. Бала?ан ортотугар ахчаччы тэбинэн туран: «Эбэбит уутун т??эрэр буолла, бэйэтин та?аатын аччатан, сиэрдээх ?рд?г?н тутан турар аналын ылыныа. Кини тула дьон-сэр-гэ б??? олохсуйуо, сыспай сиэллээх, адаар муостаах таптаан то?уору?ар сирэ буолуо, ?йэлэргэ кини баайын, быйа?ын ту?унан сэ?эн кэ?иэ, ???йээн дэлэйиэ!» – диэн бэрт чи?ник, иччилээх ба?айытык тыл ы?ыктыбыта ???. Ол кэннэ хара?ын ???ргэ?инэн к?р?н туран у?уутаабыт, д???р?н былаайа?ынан хаста да сэниэтэ суох охсуолаабыт уонна сууллан т?сп?т да ?лб?т. Кини бар дьонун инники оло?ун ту?угар итинник толук буолбута ???!

Быйа?наах кытылын ???й? Бар?а б????лэгэ, оттон тулатыгар тэйиччи со?ус ?сс? ?с т??лбэ баар. Кинилэр этэ??э олохторун т?рд?н-т?б?т?н, иитин-са?атын барытын эмиэ бу улуу эбэни кытта ситимнииллэр. Олохтоохтор бары билси?эллэр, хардарыта к?м?л?с??эри умнубаттар, ыччаттарын ыал о?ортуур ?гэстэрэ сал?анар. Маннык ?т?? ?гэстэрин киинниир, соргулаах с?бэни тобулар, инники сайдыыга сирдиир сирдэрэ, уйгулаах туса?алара Бар?а буолар. Маны барытын кырдьа?астыын, эмэнниин, эдэрдиин ылыналлар, киин уора?айынан билинэллэр.

Холхуостаа?ын са?ана хас биирдии т??лбэ чугастаа?ы кыстыктарын, сайылыктарын т?мэн туспа холхуостар буолбуттара. Оттон сопхуостары тэрийиигэ бары кыттыспыттара, биир сопхуос буолбуттара, Бар?а дэриэбинэни киининэн билиммиттэрэ, «Быйа?» диэн ааты ылыммыттара.

Бэриэт оскуола?а ?ч?гэйдик ??рэммитэ, ордук ахсаан бары эйгэтигэр. Онус кылаа?ы хай?ал суруктаах б?тэрбитэ. Кини Сэбиэскэй Сойуус ?рд?к ??рэхтэрин кы?аларын ту?унан и?итиннэриилэр т?м?лл?б?т бэрт халы? кинигэни ити дьыл балачча сыымайдаабыта буолан баран, дьи?инэн, хайа хайысханы таларын бы?аара илигэ. Эйэ?эс-дьэллэм, кэпсэтинньэ?-ипсэтинньэ?, ылсары-бэрсэри улгумнук ылынар майгылаах Бэриэт уол долгуйар Дьо-куускай куоракка кэлээт, бэрт сотору атас-до?ор уолаттары булуммута. Кинилэр с?бэ-ама кэпсээннэригэр, дь??л-дь???н сэ?эннэригэр кыттыспыта. Онно ордук дойду киин сирдэригэр ??рэххэ тарды?ыы к??стээх курдуга: сайдыылаах, киэ? ыырдаах, басты? учуонайдар т?м?лл?б?т сирдэригэр тиийэн ??рэнэр быдан ордук, кэскиллээх диэн ис хо?оонноо?о.