Учебник белорусского языка
Шрифт:
Раніца— утро.
Поўдзень — полдень.
Вечар — вечер.
Поунач — полночь.
Некалі — когда-то, давным-давно: Некалі сустракаўся з ім. — Когда-то встречался с ним. Жылі некалі ў адным сяле дзед ды баба. — Жили когда-то в одном селе дед и баба.
Ніколі — никогда. Ніколі не забуду. — Никогда не забуду.
Сёлета —
Летась — в прошлом году.
Пазалетась — в позапрошлом году.
Колькі зараз часу? — Сколько сейчас времени? — Пяць мінут шостай (гадзіны). Чвэрць шостай (гадзіны). Палова (палавіна) шостай. Якая зараз гадзі на? — Который час? — Без пяці мінут шэсць (гадзін) или Без пяці шэсць. Без чвэрці шэсць (гадзін).
Калі пачнецца нарада? — Когда начнется совещание? — Нарада пачнецца ў19 гадзін. Нарада пачнецца а дзевятнаццатай гадзіне. — Совещание начнется приблизительно в 19 часов.
Калі адбудзецца сход? На калі прызначаны сход? — Когда будет собрание?
Няма калі (некалі) — Нет свободного времени (некогда).
ТЕКСТ
Тысячамі дарог і ў розных кірунках збягае вясною снегавая вада. Як многа гэтых дарог і як разнастайны яны ў сваім руху і ў сіле свайго імкнення!
Ёсць нейкія заваблівыя чары, паэзія і хараство ў гэтых дарогах-ручаях, што пракладаюць пуціны вясне і адноўленаму жыццю на зямлі, у іх мітуслівым бегу і залівістым бульканні, у вясёлым гомане і ў грозным шуме. Маленькія, кволыя, ледзь заметныя ўпачатку, струменяцца яны, як слёзы, па твары зямлі тоненькімі пакручастымі рысачкамі, набываючы сі лу з кожным часам, з кожным крокам руху наперад. І колькі перашкод, колькі нечаканасцей у іх падарожжы! Кожная грудка лёду, кожны парог — гарбінка, выступ зямлі, узгорачак становяць ім замінкі і труднасці ў іх імклівым руху. Але яны бягуць несціхана, бягуць безупынна, дзе шпарчэй, дзе павольна, абыходзячы перашкоды ці проста зносячы іх з свае дарогі, бягуць, покі не сальюцца ў бурлівыя патокі, покі не ачысцяць зямлі ад снягоў, каб магутным разводдзем пралажыць шырокі шлях да яе новага жыцця.
Тысячамі дарог і ў розных кірунках ідуць і людзі, шукаючы сабе прастору, волі і ўсяго таго, што называюць яны сваёю радасцю і шчасцем.
(Я Колас)
кірунак — направление, заимствование из немецкого через польский язык, славянское — напрамак
імкненне — стремление, корень тот же, что и в слове мчать — стремительно двигаться
заваблівы — то же, что и завабны, прывабны, здесь: увлекающий, привлекательный
хараство — красота, краса, прелесть, великолепие
жыццё — жизнь
мітуслівы — суетливый, суматошливый
гоман — разговор, говор
кволы — слабый, нежный
струменіцца —
твар — лицо, облик, лик
пакручасты — вьющийся, извилистый
кожны — каждый
крок — шаг
рух — движение
перашкода — препятствие, помеха, преграда
нечаканасць — неожиданность, нежданность
падарожжа — путешествис
грудка — кусочек
імклівы — стремительный, корень тот же, что и в імкненне безупынна — непрерывно, безостановочно, непрестанно
шпарчэй — быстрее, скорее, ср. степень от шпаркі — быстрый, скорый
павольна — неторопливо, медленно, потихоньку
покі — диал., пакуль — гюка
магутны — мощный, сильный
шукаць — искать
1. Измените слова или подберите родственные им таким образом, чтобы проявился беглый гласный. Запишите слова с беглыми гласными и без них парами. При необходимости проведите проверку по «Слоўніку беларускай мовы».
Об разец: сон — сну, аганёк — аганьку
Гнаць, дня, скрынка, вузла, дачка, агню, бясконца, пальцы, гатавальня, палка, біўня, гальня, вязня, жароўня, васілька, талерка, дзеванька, грыўня, галубятня, жураўлі, рублі, караблі, жніўня, верасня, камлі, зямля, сястра, грэбля, аглобля, кропля, вымыслу, вёслы, буслы, лежні, горны, свірны, вучні, вішні, тру, браць, зваць.
2. Выпишите слова, в корнях которых имеются беглые гласные. Покажите это путем подбора соответствующих форм или однокоренных слов.
На гары на крутой, на абвітай ракой, Лет назад таму сотня ці болей Белы хорам стаяў, недаступнай сцяной Грозна, думна глядзеў на прыволле. У нагах у яго рассцілаўся абшар Хвоек гонкіх і пахані чорнай, Сонных вёсак шары, хат амшалых, як мар, Хат з сям'ёй душ падданых, пакорных.(Я. Купала)
3. Образуйте с помощью приставок а б-, ад-, пад-, над-, раз-(рас-), когда это возможно, новые слова. Вставку [а] после этих приставок, где необходимо, сверьте со словарем.
Драць, гнуць, дзерці, дзьмуць, зваць, класці, прэць, млець, гніць, грэбці, браць, грэць, ткнуць, брыць, гнаць, зваць, значыць, перціся, рваць, ілгаць, брысці, пхнуць, днець.
4. Выпишите сначала слова, у которых в родительном падеже возможны формы с беглым гласным и без него, затем слова без беглого гласного. Запишите формы родительного падежа.
Об разец: мох — імху, моху.
Лён, рот, роў, лёд, рог, леў.
5. Подберите родственные слова или измените приведенные ниже таким образом, чтобы ударные [о], [е] стали безударными. Обратите внимание, что на их месте появляется [ы].