Учебник белорусского языка

Александр Кривицкий Антонович

Не то казка, не то песня. Прыйшла — са слоў старэйшага брата — і адразу знайшла ў маім сэрцы ўтульнае месца.

А неўзабаве і я надзеў шарачковую торбачку з букваром і грыфельнай дошкай. Бацькі, які тым часам выплятаў бы на калодцы лапаць, ужо не было. Маці сама дала наказ быць не горшым, чым дзеці ў добрых людзей. Рэшту сказала казка:

А старанны будзеш Да навукі здатны — Я прадам кароўку І кажух астатні…

(Я Брыль)

Лексический комментарий

к тексту

здавацца — казаться

прыемна — приятно

вяртацца — возвращаться

выток — исток

сталасць — зрелость, солидность

калі — когда

хараство — красота, краса, прелесть

плот — забор, изгородь

уталопіцца — упереться взглядом уставиться, чаще утаропіцца

дзівосны — дивный, изумительный, чудесный, причудливый

штакеціна, лит. штыкеціна — поперечная планка в садовой ограде

здарацца — случаться

выпадак — случай

незвычайны — необыкновенный, необычный, непривычный

магчымасць — возможность

зусім — совсем

істота — существо

рэч — вещь

далягляд — кругозор

адчуваць — чувствовать

падсвядома — подсознательно

безупынна — безостановочно, беспрерывно, непрерывно

мноства — множество

прыгожы — красивый, изящный

неўпрыцям — незаметно, неприметно

старанны—старательный, усердный, примерный

утульны — уютный, укромный

шарачковы — сермяжный

рэшта — остальное, остаток

здатны — способный, пригодный, подходящий

Упражнения

1. Выпишите из приведенного ниже текста слова, в которых согласные перед согласными должны произноситься мягко. Подчеркните эти согласные.

Пасвятлела… 3 кожнай хвілінай усё ясней і выразней пачалі выплываць або нечакана з'яўляцца ў полі зроку разбітая тэхніка на шашы, падсечаныя пад корань дрэвы, прыпушаныя снегам скрынкі ад снарадаў, варожыя каскі… Але гукі, што мяне ўстрывожылі, ішлі не ад гэтага ўбачанага — і яны не спыняліся, працягвалі прыгнятаць душу…

Выпадкова я зірнуў угару.І, увесь працяты агнёвымі дрыжыкамі, нібы абмёр… Вось адкуль ідуць незразумелыя, пяклівыя гукі…

(І. Мележ)

2. Ниже записан текст так, как в нем следует произносить мягкие согласные. Запишите его в соответствии с правилами орфографии.

У час касьбы, калі зацьвітаюць надрэчныя лугі, калі набліжаецца час сенакосу, гудзець пачынаюць і плечы, і рукі. У снах маіх конікі звоняць і косы. І нат электрычныя ўспышкі начамі і рознакалёрнай рэкламы праменьні здаюцца агеньчыкамі, сьветлячкамі ў гмахах-стагах нарачанскага сена. Напэўна,

нашым песьням лёс падараваў вітальную сваю няўрымсьлівую сілу, настоеную на цяністым шуме траў, на водары малі н, крушын і жывасілу. Таму няма патрэбы ў звон набатны біць, калі пасьля грымот і навальніц прадвесьніх пабачыце ўзарваны брук ля камяніц жывымі, маладымі парасткамі песьні.

(М. Танк)

3. В басне Я. Купалы мягким знаком обозначено мягкое произношение согласных перед согласными. Запишите этот текст в соответствии с орфографическими правилами.

Асёл, убачыўшы ў вадзе У крынічнай свой асьліны цень, Зьдзівіўся, стаў, далей не йдзе. Глядзіць, ды думае, як пень. Які тут чорт намаляваў Мяне інакшым, як я ёсьць? Такія вушы падаваў, Так пакрывіў на сьпіне косьць! І, каб сябе не аглядаць Ды разагнаць сваю нуду, Ён капытом давай мяшаць 3 гразёю чыстую ваду.

Урок 9

ГЛУХИЕ И ЗВОНКИЕ СОГЛАСНЫЕ

Звонкие и глухие согласные звуки образуют 11 соотносительных пар: [б] — [п], [бь] — [пь], [д] — [т], [дзь] — [ць], [з] — [с], [зь] — [сь], [ж] — [ш], [дж] — [ч], [г] — [х], [г] взрывной — [к], [дз] — [ц]. Они часто противопоставляют слова перед гласными: бас — пас, біць — піць, дамоў — тамоў, дзень — цень, каса — каза, ножак (ножек) — ношак, хаджу — хачу, гадавы — хадавы, дзын-(дзын) — цын(к), гонт(а) — (на)конт. Парные отношения между этими звуками возникают в связи с тем, что в произношении в конце слова, перед звонкими и глухими согласными они часто совпадают в одном звуке или возможен либо только глухой, либо только звонкий согласный. Так, если в творительном падеже единственного числа различаются не только на письме, но и в произношении слова грыбам и грыпам, то в именительном падеже они звучат совершснно одинаково [грып]. Схематически это можно показать следующим образом:

грыбам /грыпам — [грып], что на письме соответствует словам грып или грыб

Точно так же:

каза/каса — [кос] = кос или коз

казак/касак — [каска] = каска или казка

ножак/ношак — [ношка] = ношка или ножка и т. д.

Перед звонкими согласными возможны только парные звонкие: касіць — [казьба] касьба; прасіць — [прозьба] просьба; малаціць — [маладз'ба] малацьба; лічыць — [л'іджба] лічба. Перед глухими согласными и в конце слова в произношении возможны только глухие: марозіць — [марос] мароз, [ксёнц] ксёндз, [атшл'іфавац'] адшліфаваць.