Воскрешение Перуна. К реконструкции восточнославянского язычества
Шрифт:
Pierwsza koncepcja zostala rozwini?ta przez czolowych akademikow nauki radzieckiej B. D. Grekowa i B. A. Rybakowa. Wedle niej, Slowianie, zyj^c od niepami?tnych czasow na tych samych terenach co obecnie, stworzyli gospodark? opartq. na rolnictwie, podstawy panstwowosci oraz rozwin?li wspanialy system religijny, ktory zblizony byl do religii chrzescijanskiej.
Drug^ koncepcj? zaproponowal uczony banita prof. Wladimir Propp, tworca semiotyki radzieckiej i inicjator strukturalizmu w Rosji. Wedle niego wszelkie doroczne kalendarzowe swi?ta rosyjskie zawierajq. szereg wspolnych dla siebie komponentow co jest uwarunkowane wzajemnym podobienstwem prac rolniczych. Propp zauwazyl, ze pierwotna przedchrzescijanska religia rosyjska byla religi^ archaicznq. poniewaz w swi?tach tych nie ma rozwini?tego panteonu bostw. Dlatego tez doszedl do wniosku, ze pierwotna religia rosyjska ich w ogole nie posiadata (podobnie s^dzili Aniczkow, Niederle i Weselowski). Zarowno Kupajlo (Kupala), Jarylo jak i inni s^Jedynie
Pogl^dy Proppa staly si? dodatkowym impulsem dla nurtu starego etnografa rosyjskiego Dmitrija Zelenina, ktorego badania nad demonologi^ opieraly si? na metodzie retrospektywnej. Jego zwolennikiem byl akad. Nikita I. Tolstoj, prawnuk Lwa Tolstoj a. Byl on tworcq. wpfywowej szkoly etnografii i etnolingwistyki. W ten sposob powstala trzecia koncepcja religii slowianskiej, opieraj^ca si? wyl^cznie na analizie materialow etnograficznych. Metoda ta ujawniala wszystko to co przechowalo si? w kulturze zywej, a to znaczy bez wielkich bogow (bo mianowicie te bogi byli najwi?cej przesladowane przez kosciol chrzescijanski). Тут sposobem najznamienitsi etnografowie przyj?li tez? o braku wsrod Slowian rozbudowanej mitologii a fmkcjonowaniu jedynie demonologii.
Czwarta koncepcja zostala stworzona przez dwoch strukturalistow (co samo w sobie wystarczylo aby si? liczyc frond^) Wjaczeslawa Iwanowa i Wladimira Toporowa. Wyszli oni od ustalenia slowianskich imion bogow a nast?pnie zestawili je z imionami, nazwami i indoeuropejskimi mitami. Kolejnym krokiem byla rekonstrukcja rozwini?tej mitologii wywodz^cej si? z ogolno- indoeuropejskiej («Mit Podstawowy», walka Pioruna z Wolosem — Welesem, itd.). Metody, ktorymi si? oni postugiwali w znacznej mierze pochodzify od Levi-Straussa, uniozliwify one bardzo swobodne ustalenie zwi^zkow, co doprowadzilo do bogatej rekonstrukcji, ktora byla jednak malo wiarygodna. Nie ma prostych dowodow na istnienie walki pomi?dzy Wolosem a Piorunem, ba Wolos, w odroznieniu od Welesa, jest najprawdopodobniej nowym bogiem, powstalym z transformacji chrzescijanskiego sw. Blazej a — bulg. Wlasa.
Jesli chodzi o koncepcj? Rybakowa, to ze wzgl?du na jej znacznq. popularnosc w kr?gach zarowno naukowych jak i (daleko wi?cej) poza- naukowych, zajmuje ona znaczne miejsce w mej ksi^zce. Analizuj? zrodla, ktorymi (poza w^skim kr?giem swojej specjalizacji) nieprofesjonalnie poshigiwat si? Rybakow, jego metody (nieprawdopodobnie przestarzale, wr?cz prymitywne) oraz wnioski (ktore s^ pochopne, wr?cz anegdotyczne). Jednak nie zamierzam podwazac jego talentu, pot?gi i entuzjazmu.
Istotne jest to, ze jego twory stali si? punktem wyjscia dla neopoganstwa, ktore w latach siedemdziesi^tych powstalo wsrod nowych ruchow religijnych. Ruch ten, wywotany nacjonalizmem zrodzonym z kryzysu prawoslawia, ignorowal realne dane dotycz^ce dawnych kultur i obrz?dow poganskich, i rozpocz^t tworzenie nowych kultow i obrz?dow, ktore po cz?sci s^ zapozyczone z indyjskiej i germanskiej praktyki kultowej. Celem ich jest propagowanie barbarzynskiej ideologii pierwotnej, charaktery zuj ^cej si? nienawisci^ do obcoplemiencow, wladczosci^, izolacjonizmem i solidarnosci^ nacjonalistycznq.. Wspolczesne hasla ekologiczne (szacunek do przyrody) tworz^ u nich jedynie pozor wyrzeczenia si? pryncypiow i norm cywilizacji.
Analiza rzeczywiscie historychnych wschodnioslowianskich kultow i mitologii zdaje si? byc przydatnq. wspolczesnie rowniez dlatego, ze pozwala spojrzec na ruch neopoganski w swietle realnych faktow.
Do rekonstrukcji poganstwa wchodnioslowianskiego wykorzystano w tej ksi^zce nowy rodzaj zrodei, jakim jest folklor wajnachski (czeczeno-inguszecki). W folklorze tym istnieje postac o imieniu Piton, ktora jest bardzo bliska slowianskiemu Piorunowi (ros. Perunowi). Folklorysci twierdz^, ze jego imi? wywodzi si? od przetworzonego slowa «faraon». Jednak analiza funkcji, w jakich wyst?puje ta postac w przekazach foklorystycznych, kloci si? z Ц. interpretacj^: Piton wst?puje bowiem na niebiosa, grzmi, polewa deszczem. Oznacza to, ze jest bliski gromowladcy. W jaki sposob postac ta stala si? elementem folkloru wajnachskiego? Kiedy Rosjanie przybyli na Kaukaz w okresie ostatnich kilkuset lat, byli juz wyznawcami prawoslawia a postac Pioruna nie istniala w ich mitologii.
Okazalo si?, ze w VII wieku po Chrystusie arabski dowodca Merwan II na czele armii wkroczyl z pohidnia na Polnocny Kaukaz, nast?pnie zas w gl^b Kaganatu Chazarskiego oraz na tereny zamieszkale przez Slowian (doszedl do
Koncepcja Rybakowa wyklucza mozliwosc zapozyczenia imienia Piorun od Slowian. Jego zdaniem, najwyzszym bogiem Slowian byl Rod, Piorun zas mial byc jedynie bogiem druzyny ksi^z?cej, wprowadzonym przez ksi?cia Wlodzimierza. Temu sprzeczy jednak obecnosc Pioruna u wszystkich ludow slowianskich. Co wi?cej, bog Rod w ogole nie istnial u Slowian—jest to nieprawdziwa konstrukcja dawnych Rosyjskich autorow, spowodowana bl?dnym odczytaniem greckich tekstow chrzescijanskich. Bizantyjczycy zwali horoskopy «genealogiami» (to znaczy doslownie rodoslowiem, nauk^ o rodzie). Thimacze bl?dnie utozsamiali takie rozumienie losu l^czonego z narodzeniem czlowieka z postacil Roda. St^d tez pochodzi jego postulowany zwi^zek z Rozenicami — pannami losu.
Piorun byl nie tylko najwazniejszym bogiem u Slowian Wschodnich, mozliwe jest, ze przez krotki czas byl ich jednym bogiem. Jak zauwazyl Lowmianski, istniejq. dowody na to, ze inne bogowie w panteonie Wlodzimierza sq. tam dodani przez chrzescijanskiego redaktora. Innymi slowy, pierwsza reforma religijna Wlodzimierza miala na celu nadanie poganstwu charakteru religii monoteistycznej. Zabytki archeologiczne, przywolywane na potwierdzenie istnienia szesciu bogow w panteonie Wlodzimierza, nie s^ wiarygodne. Szczegolowa analiza zamieszczona w niniejszej ksi^zce та pokazac, ze prawie wszystkie swi^tynie poganskie przypisywane wschodnim Slowianom (dwie w Kijowie i po jednej w Nowogrodzie i Pskowie) s^bardzo w^tpliwe. Cz?sc z nich z calq. pewnosci^ nie jest pozostalosciq. architektury sakralnej, inne zas sq. pozostalosciami obrz^dku pogrzebowego.
Na potwierdzenie swego systemu bogow z Rodem na czele, Rybakow odwofywal si? do pos^gu ze Zbrucza — czworograniastej stelli z wyobrazeniami antropomorficznymi. Szczegolowa analiza tego zabytku wskazuje, ze przedsta- wiane tam postacie nie mogq. byc uznane za wyobrazenie Roda czy bogow z panteonu Wlodzimierza, a calego zas pos^gu nie mozna uznac za typowy wytwor wschodnioslowianski. Bior^c pod uwag? czas jego powstania jest on pozniejszy anizeli wschodnioslowianskie poganstwo. Ze wzgl?du na jego ikonografie, pos^g ze Zbrucza nalezy l^czyc ze Slowianszczyzn^Zachodniq. w pol^czeniu z wplywami koczownikow. Podobne pos^gi spotyka si? na tym obszarze (Naddniestrze) dosyc cz?sto. Przekazy historyczne zas poswiadczaj^ tam obecnosc plemion zachodnioslowianskich, ktorym przez dhigi czas udawalo si? unikac chrystianizacji (w szczegolnosci L?dzianie).
L^czenie postaci Pioruna z funkcj 3. gromowladcy bylo rezultatem procesu zapoez^tkowanego jeszcze na etapie wspolnoty indoeuropejskiej i konty- nuowanego w okresie pozniejszym. Jego wezesnymi cechami byla pot?ga i wojowniczosc sk^d bierze si? jego zwi^zek z d?bem, toporem i strzalami. Z uwagi na oddziaiywanie na urodzaj i plodnosc pojawiajq. si? nast?pnie erotyezne elementy kultu Pioruna. Uznanie czwartku za dzien Pioruna nasupilo juz pod wplywem kalendarza chrzescijanskiego. Taki obraz Pioruna zrekonstruowany z mitow ukazal si? w folklorze wajnachskim.