Йеха буьйсанаш
Шрифт:
ГIуллакх гена а даьлла, шаьш нахала довларна кхеравеллачу Iосас, БойсагIаран гIаттам хьаьшначул тIаьхьа нах лоьцуш, шен кIантана къайлаха пурстоьпе мотт бира.
ХIетахь лаьцна Сибрех вахийтина Саьмби тIепаза вайра…
VI корта. Салтичун кхоллам
«Акхачу нохчел хIумма а кIезиг зуламе бацара машаре нохчий а… Доллучул вуониг – и машаре йарташ а разбойникийн баннашка йерзар, бевддачу вайн салташна туш хилла дIахIиттар дара…»
А. П. Ермолов
1
Дуьхьалнисделла гаьннаш, синтарш
Амма Васална ца гора и исбаьхьа Iалам. Цунна ца хезара и эшарш а. Йукъ-йукъа сийна корсамаш тийсина нийсачу пепнийн кIайчу гIаддаша ойланца гена дIаваьхьнера иза. ХIун дара а хаац, тахана карладелира гуттаренна а цуьнан даг чохь дисина беран хенахьлера цхьа де. ХIетахь цуьнан пхи шо хир дара. Таханлерниг санна, аьхкенан де дара иза. Бовхачу малха кIел, дохделла, малделла гIаш охкийна лаьтта кIайн акхтаргаш. Тийна акхтарган хьун. ДIатийнера олхазарш. Ца хаалора диттийн гIаш лесташ.
КIиранах йалх дийнахь баринан кхаш тIехь болх бан деза цуьнан къона да-нана цхьана кIирандийнахь шайн кхан коржам тIехь болх беш дара. Цаьршимма леррина асар доккхура йокъано дагийна, можа бос бетталуш лохха тIедаьллачу сулина. Ткъа xIaра доккха, бурсанечу акхтарга кIел бай тIехь ловзуш Iара, наггахь, воьдий, цаьршинна гуонаха а хьаьвзаш.
Малх гIушлакхе баьлча, дуьнен чу гуттар тов хьаьвзачу хенахь, болх а сацийна, садаIа охьахиира цуьнан да-нана. Шийла хи тIе а молуш, Iаьржа бепиггий, хорсамашший диъна, дIатевжинчу дена сихха наб озийра. Татол тIе йахана, лийча а лийчина, йиттина тIехулара коч йакъайала малхе оьллина, йухайеара нана. ТIаккха, бай тIе охьахиъна, шен ши кIажар схьа а йаьстина, месаш шарйан йелира иза. Васална хIинца а гуш хетара ненан, ло санна, кIайн пхьаьрсаш, кIайчу кучан кочехула ах гуш горгий, андий лекха накхош. Хьацар тоьхна, бодйелла, беснеш тIе кIаьгнаш хIиттина цIен бос богу йуьхь, къинхетаме сийна ши бIаьрг, халла хаалуш шалго чIениг. Ши дакъа а хилла, букъа тIехьахулий, некха тIехулий охьахецайелла дашо бос беттало йеха, йуькъа месаш.
Ненан кара корта а биллина, цо шарйе месаш ловзош, аркъал Iуьллура Вася. Йерриг ойла шен балхана тIейаханчу нанна а, цуьнца ловзаваьллачу Васина а ца гира, хьуьнхара араваьлла, шайна тIевогIу барин. ТIедеана ши жIаьла гуонаха хьаьвзича, и шиъ девзина, кхерайелла хьалаиккхина нана, шен месашций, шина куьйгаций накхош лачкъош, дIахIоьттира. Васина гира, коча тесна топ йолуш, дуькъачу мекхех куьг хьоькхуш, там хилла, воьлуш лаьтта барин. ЦIе санна богучу цуьнан сутарчу бIаьргаша хIумма а диканиг ца хьоьхура.
– ХIей, Ванька, хьалагIаттал! – мийра Iоьттира цо вижина Iуьллучу дех.
Вагийча
– Валол, чехкка йуьрта а гIой, сан расха говр йалош воьл.
Ден корта охьабахара, амма иза меттах ца хьайра.
– Хьоьга лоьй со-м, хьайба! – тIечевхира барин.
– Со маца вогIур ву йуьрта вахана? – халла хезаш вистхилира да. – Делкъал тIаьхье эрна йовр йу-кх сан. ТIедогIучу кIирандийнахь бен, кхин кхуза балха вогIийла хир дац. Ткъа вуьшта а ледара сан сула асаро дукъдина…
Баринан йуьхь кхохкийра, ши бIаьрг цIийбелира.
– Сацийта! Ас оцу шина жIаьлега эккхийна вуьгуьйтур ву хьо цига. ТIехула тIе, хьо дIа ма-кхеччи, кучере Захарке хьайн цIоганах шовзткъе иттаза сара тоха а ала.
Корта а оллийна, когаш текхош, йуьртахьа волавелира да. Хьуьна йистехула ша дIахьаьвзаш, йуха а хьаьжна, тIаккха волавелла къайлавелира иза.
– Хьалхайалал, – элира барино, Iадийча санна, бос баьхьна лаьттачу нене, хьуьнехьа корта а тесна.
– Барин… хьайн Делан дуьхьа…
– ГIовгIа, гIовгIа!
– Барин, доьху хьоьга, сан майра ма ву, со муха хьажа йеза цунна дуьхьал…
– Хьалхайала, ца боху хьоьга? Ас, месаш лаьцна, текхош йуьгу хьо!
Барин тIегIоьртира, ткъа нана, ши куьг некха тIе а таIийна, кIегаръоьхура.
– Барин, хьай Делан дуьхьа! Со маре йоьдучу буса айхьа дайъина сан сий ца тоьу хьуна! Оцу берах мукъане а иэхь хетахьа. Иза-х дерригенах кхета.
Барин, ка хьалха а тесна, тIекхета санна, тIегIертара.
– ХIетахь дуьйна диъ шо даьлла. ХIинца хьо муха йу хьажа лаьа суна. Ас бохург де, гIовгIа а ца йеш… Йа, ас уггар къиза помещикаш лехна, цхьаццанхьа дIадухкур ду хьо а, хьан майра а, кIант а!
Барино, цIеххьана катоьхна, пхьарс лаьцна, дIаозийра иза.
– ХIан-хIа, ахь йийча а, дийр дац ас ахь бохург, – карара пхьарс схьабаккха гIерташ, йеттало нана охьайуьйжира.
Баринан андий пIелгаш чудиссинера цуьнан кIайчу, кIедачу пхьаьрсах. Иза шена тIаьхьа ца йогIий хиъча, схьалаьцна, цуьнан месаш куьйгах хьарчийна, дIатакхийра цо.
– Ваня! Орцахвалахьа, Ва-ня! – мохь оьхура ненан.
Васяс, ша хIун до ца хууш, кхоссавелла настарх хьаьрчина, лекхачу эткан бертигал лакхо цергаш тесира. Лазийначу барино ластийна мийра чоже кхетта Вася, керчина, масех метр дIавахара.
– Вася! Васютка! Сан бер!.. – ненан мохь хезира цунна ша синкхетамах волуш.
Кхетаме веача, шена уллохь, йерриг йуьхь йерина, йоьлхуш нана а, мере оьзначу голаш тIе корта а таIийна, сауьйзуш Iен тIехьа, коч айайеллачохь, хечин борчехула хьала а, букъа тIе а хIиттина цIен аьрснаш а долуш да а гира цунна…
2
Хьуьн чуьра араваьлла Васал, ши куьг букъа тIехьа а диллина, меллаша цIехьа волавелира. Дукъа тIе хьалаваьлча, кешнашка нисвелла, сецча, доцца доIа дира цо. ТIаккха, йуьйцинчу кертах дехьа а ваьлла, тIехIуттуш, xIop а коша тIехула дайн куьг хьокхуш, чекхвелира. Баьрзийн гIовлешка дийгIина гIайракхах кечдина тIулгаш а, Iарждала доьлла хIолламаш а дара. Васална бевзара баьрзнаш кIел бохкурш. Уьш цуьнан бIаьхаллин накъостий бара, бархI шо хьалха дехьа чохь Iаьрчхе-Юрт барона Николайс йохочу дийнахь байъина. ХIинца йац цигахь и йурт. Лаьттаца дIашарйелла. Дохийначу цIенойн баьрзнаш ду охьадилхина довлаза пенаш хаалуш йукъ-йукъа. Ирахь дакъаделла йурт йагийначу цIаро чахчийна стоьмийн дитташ. КIора хилла даьгначийн йуьхкех.