Йеха буьйсанаш

Айдамиров Абузар

– Маккхал молла ма ву, Болат. Хьуьжарехь пхийтта шарахь дешна цо. Цуьнан коьртехь санна, кIоргера Iилма долуш молла вац Нохчийчохь.

Болат цецваьлла Берсе хьаьжира.

– Суна моьттура, иза жима молла, моллин эхиг йу! Ой, иштта делахь, цуьнан коьрта тиллина туркойн пес а, тIейуьйхина оба а, каралаьцна суьлхьанаш а хила ца дезара? Молла Идиг, молла Махьмуд а, Муьстапа-къеда а паччахьна дукхавеза. Маккхал хIунда вац уьш санна? – хеттарш Iенадора Болата.

– Ахь буьйцучу молланаша паччахьна гIo до. Цара гIo дира кху Iай Сту Бийначу Арахь нах бойъуш а. Уьш а, уьш саннарш а вайн халкъан йамартхой бу.

Ткъа Маккхал санна, майра, хьекъале а, халкъан дуьхьа бала кийча молланаш дукха бац Нохчийчохь. Керста а, бусалба а ца къастош, дика адамаш дерриш а дукхадеза Маккхална. Цул сов, оьшучу меттехь оцу шен маттал а дика герз леладо хьуна цо, Болат.

– ХIетте а, Аьрзу тоьлу массарел а. Хьол тоьлий иза, ваши?

– Тоьлу дера-кх, – вела а велла, тIетайра Берса. – Аьрзу шен пхийтта шо кхаьччахьана дуьйна тIеман цIергахь кхиъна, ткъа со доьшуш лелла.

«ХIаъ, Аьрзу дукха тоьлу сол. Цуьнан хьекъалний, майраллиний тIеоьшург тIеман Iилма дара. ТIаккха хир вацара цуьнга кхочуш инарла», – ойла йора Берсас.

Шена хетачунна Берса тIетайча там хиллачу Болата, хеча хьала а оьзна, коьртара бIегIаган куй, разбоккхуш, aгIop теттира. И шиъ шовдане кхача дукха йукъ ца йисинера. Болатна лаьара, Берсица ша цхьа виссинчуьра, дерриг а хетта, дийца. Иза цIа веача, церан чохь ДанчIа йа хьеший боцуш меттиг ца хуьлура цкъа а. Болатна кхин нислур бац иштта аьтто.

– Паччахьо хьуна ши ордал йелла бохург бакъ дуй, ваши?

– ХIаъ.

– ХIун динчунна?

– Гена махкахь цхьа къам дара, вайнах санна, цхьана паччахьо хьийзош. И къам гIеттинера шена маршо йаккха. Церан паччахьо, ша иэша воьлча, оьрсийн паччахье гIo дийхира. Оьрсийн паччахьо шен эскарш дахийтира цига орцах. Оцу эскарца вара со а. Цигахь хьуьнар даьлла, йеллера-кх.

– Шелахь суна гинчу эпсарша шайн ордалш некха тIе а ухкий лелайо. Ахь хьайниш хIунда ца лелайо?

– Уьш йоцуш йу хIинца, Болат.

– Мича йахана? Йайъина ахь? Йа дIайаьхна хьоьгара?

КIанта дуьйцучо цхьа хан карлайаьккхина, гIайгIане хиллачу Берсас корта хьовзийра.

– Ас Мичка чу кхийсина уьш.

Болатан догдуьйхира.

– Вуон кхийсина, ваши. ДIа а йехкина, цIахь йитинехь.

– Сан цIа дан а дац, Болат.

– Хьайна оццул совйевлла хилча, суна лур йара-кх.

– Суна хаацара хIетахь хьо дуьненахь вуйла. Вайшинна оьшуш хIуманаш йацара уьш, Болат. Адамийн цIий Iенорна йелла ордалш вайшиннан некха тIехь товр йац.

– Иза а ду-кх бакъ, – элира Болата, воккхачо санна, тIаккха, жимма ойла йеш Iийна, хаьттира: – Берса, доккха дуй xIapa дуьне?

– Дера ду, Болат.

– Адамаш, вай санна, хало хьоьгуш дуй массанхьа а?

– Массанхьа а цхьаъ ду, Болат. Ницкъболчо гIорасизниг вуу. Тоьлларг веха, иэшнарг ле. Амма кхечу мехкашкара адамаш кхетам болуш, говза ду. Царна хаьа шаьш лело дезарг. Вайн дайша а ца дешна Iилма, шу а дац доьшуш. Цо галдоккху дерриг а. Вайнахана, дуьххьалдIа майрра латий бен, мостагIашца къовса кхин некъ ца хаьа. Цундела вай бIаьрзе хIаллакьхуьлу, Iехо атта ду.

Болата ойла йира. Цунна хаа лаьара и школа бохург хIун йу. Хьуьжаре хIун йу-м хаьара. Уьш-м Шелахь а йара. Амма хеттарш дан хан йацара. И шиъ тIекхачаре хьоьжуш, шовданна уллохь хIоьттина лаьттара Аьрзу а, Маккхал а.

2

ДоттагIаша вовшийн доггах маракъевлира.

Доцца хьал-де а хаьттина, лекхачу попа кIел сийначу бай тIе охьа а хевшина, гIуллакхах къамелаш долийра цара.

– ТIаккха, кIентий, хIун ду Нохчмахкахь? – хаьттира дерриг сихха хаа сакIамделлачу Берсас.

Маккхала резавоцуш корта ластийра.

– Диканиг кIезга ду, Берса. Шелахь йинчу хьовр-зIовро тIекIелтоьхна дерриг а. Билтойн тхьамданаш Шахьболат а, Умалхьат а, зандакъойн Нуркиша а, БIагIало а шина дага бахана. Вайн барта йукъара дIабовла а лаац, вукху агIор, Iедална цIоганаш а лестадо. Шахьболат а, суьдан къано Саьмби а вовшийн гергара ву. Гезлойн Хасу а стохка дуьйна Iедалца къайлаха йукъаметтигаш йолуш вуй-те, моьтту тхуна. Бакъду, вайн гIуллакхах лаьцна Iедале хIумма а ца олу цо. Шахьболатций, Саьмбиций йолчу гамонна лела. Доцца аьлча, царах тешам бац. Момин Хьотас шен гендарганой, ткъа Ойшин Чомакха шен гIордалой буйна боьхкина.

Малхо йохйинера кIеда буц. Коьрта кIел куьйгаш дохкуш, ша волччохь аркъал а тевжина, диттийн баххьашна тIехула дIа стигала хьежа хIоьттира Берса. Хьуьн тIехула хьийзара талла арадаьлла Iаьржа куьйра. КIез-кIезиг лахлуш охьа а деана, цIеххьана йуьхьархьаьдда иза, дитташ йуккъехь къайла а даьлла, дукха хан йалале, мIарашна йукъакъевлина ижу а эцна, peгIа дIадахара.

– Со цкъа а ца тешара царах, – элира цо паргIат. – Шайн цIоканаш кIелхьарйахаран дуьхьа, ненан марчо духкур дара цара. Царах къаьсташ вац Шахьболат а. Цуьнан бага хьаьжна ву Нуркиша а. Молла БIагIалона оьрсий бIаьрга ган ца безийла, хаьа суна. И ду уггар зуламениг. Амма, шена дашо сом кховдийча, Iедална вохкавала кийча ву. Ас даим а олуш ма ду, вайн берриг бохамаш оцу цхьаццаболчу стешхачу нахера схьабуьйлу. Делхьа, ма ца воьлху-кх со, царах цхьаберш дIадаханчу Iай лецна Сибрех бахийтарх.

– Берриг бац уьш, хьуна ма-моьтту, йамарт, – дуьхьало йира Аьрзус. – Халкъ вовшахтоха, цунах цхьа буй бина, иза къийсамехь хьалха дига ницкъ цаьргахь бен бац тахана.

– Галваьлла хьо, Аьрзу. Цара гIазоте кхайкхамаш бар дац ткъа вайн халкъ дакъаздаьккхинарг? Халкъан кхоллам динадайн кара а белла Iийча, цунах хIун хир ду? Йа хилларг ца го хьуна? Дуьненахь хуьлуш дерг хIун ду а ма ца хаьа царна. Дерриг церан хьекъал а, кхетам а ламазций, доIанашций бу-кх. Йуха а йа гIазоте, йа Iедална муьтIахь хиларе кхойкхур ду-кх цара. Шаьш йовхонехь а, буьзна а хилчахьана, адамашкара бала царна бен ма бац.

– ШарIан Iедал динадайшка а делла, тIеман гIуллакхаш ваьшкахь дуьтур вай, – шениг дуьйцура Аьрзус. – ШарIан гIоьнций бен халкъ низаме далалур дац. ТIе, вай дIатоьттур бац кхечу динехь болу нах. Маршонехьа къийса луург, иза муьлххачу къомах, динехь велахь а, вешан байракх кIел хIоттуьйтур ву.

Берса велавелира.

– Аьрзу, хьан молланаший, хьаьжоший дийр дуй иза? Хьуна дика ца бевза уьш. Цаьрга ладоьгIучу халкъана а ма-моьтту шен бохамашна, шегарчу Iазапна а бехке керстанаш бу!

– Бакъ дац и, Берса. Халкъ дацара ткъа паччахьан эскарера уьду салтий тIеоьцург? Вайца цхьана магIара а хIиттина, летарш, лийраш и керста салтий бацара ткъа? Муха летара? Турпала! Вайца Гунибе йуха а бевлла, цигахь, тIаьххьарчу стагана тIехIотталц леташ, турпала ийгира, – тIаьхь-тIаьхьа карзахвуьйлура Аьрзу. – Вай йаккхий тоьпаш кхийса, кхечу говзаллашна Iамийра цара. И дерриг дицделла хьуна?