Адвокатпен с?хбат

Назханов Тайыр

ТАЙЫР – те дрыс, кінішке орай, мндай жадай тек ертегіде ана болмайды. Енді, ертегілерді былай ойып, тарих жайлы байыппен сз озайы. Ежелде, іс жзінде, ылмысты іс жргізуді айыптау трі ана болан. Яни, ылмысты іс айыптауды нтижесінде ана озалан, азіргі тілмен айтанда, жбірленушіні арызымен ана. Ай- ыптау болмаса, ылмыс та жо.

ДАНИЯЛ – Мені сиырымды рлап кетті делік. Іс басталуы шін мен біреуді кінлауым керек, егер кдіктенсем, мысалы кршімді. Ал, кімді кінлайтынымды білмесем, онда мені сиырым рланбаан болып шыады ма?

ТАЙЫР – Жо, олай емес. Дл азіргідей сиырыыз рланды деп млімдей аласыз. Алайда, мны наты кім жасаанын

длелдеп, айып- талушыны зііз сота келуііз керек (ылымда бл жеке сот ісі деп ата- лады). Сондытан да, длелдеу ауыртпашылыы айыптаушыа тсетін. Дл осы адамны сиырыызды рлаанын немесе басада бір зиян кел- тіргенін длелдеуге міндеттісіз. Туелсіз тергеу кзделмеген. Судья бір нрсе жинауа немес істеуге міндетті емес, ол тек Сіз келтірген длел- демелерді арастырып, айыпталушыны тыдап, содан кейін айыптау немесе атау кімін шыаратын. Жне бл те ділетті болды, сіресе Ежелгі Греция мен Ежелгі Рим сияты елдерде. Ол жерде, тіпті зіні кз арасын исынды, рі длелді трде орау шін р тарап ораушы жалдай алатын. Демосфен мен Цицеронны есімдерін естіген боларсыз?

ДАНИЯЛ – Ия, блар белгілі саясаткерлер мен шешендер!

ТАЙЫР – рине, сз шешені атаын олар сот отырыстарында ора- ушы ретінде сз сйлеу арылы иеленді.

ДАНИЯЛ – Яни, р ораушыны смкесінде саясаткерді «таяы» бар ма?

ТАЙЫР – Біз азір млдем баса лемде мір сріп жатырмыз, алай- да, бгінде де мндай мысалдар те кп. Біра, сол кездерді зінде ар- сыласу формалары пайда бола бастады. Орта асырларда оны кейбір формалары сыналып крілді. Мысалы, Ежелгі Ресейде «алап» деген формасы болан.

ДАНИЯЛ – андай алап? Бидай алабы ма? лде, ара бидай ала- бы ма?

ТАЙЫР – Жо, «алап» деп айыптаушы мен айыпталушы арула- нып шыып, соысан алады атады. Кім жесе, сонікі дрыс.

ДАНИЯЛ – Демек, олар кінліні емес, мытыны анытаан болып шыты ой?

ТАЙЫР – Бл жадайда Орта асыр адамдарыны психологиясын ескеру керек. Олар дай рдайым дрыс адама кмектеседі деп сенді, бл дегеніміз кім кшті болса, соны артында дай жне шынды тр деген сз.

ДАНИЯЛ – Мнда, рине, исын бар… Діни.

ТАЙЫР – Ырымшылды деген дрысыра болар. Алайда, бл логи- каны зі инквизициялы процестерді логикасынан грі жасы.

ДАНИЯЛ – Дуагерлер мен мыстандарды соттаан кезде ме? Яни, сол кездегі кріпкелдерді?

ТАЙЫР – кінішке орай, тек олар ана емес, шіркеу догмаларынан сл ауытыды деп кдіктенгендерді брін.

ДАНИЯЛ – Бл жадайда іс жргізу «ерекшелігі» андай болды?

ТАЙЫР – Айыпталушыа іс барысына атысуа кбіне ммкіндік берілмегендігі.

ДАНИЯЛ – Ол, алай сонда?

ТАЙЫР – Сиыр мысалына оралайы. Оны ешкім рлаан жо, ол себепсізден-себепсіз ліп алды дейік. Ал, Сіз ортаасырлы ырымшыл адам ретінде оан біреу дуа жасады деп миыыза йып алдыыз. Сіз тіпті оны кім екенінде білесіз. Ол зін дуагермін деп атап жрген кр- шііз. Енді, оны атына шаым жазасыз. Немесе жазбайсыз, йткені ол кезде кбі сауатсыз болан, сондытан осындай злым адам бар, ол дуалаумен айналысады деп ауызша хабарлайсыз. Ол бейшараны амауа алып, жоарыда айтылан инквизиция процесі басталады. Оны стіне судья тергеушіні, айыптаушыны, тіпті ораушыны функцияларын бір зі атарады. рине, кімді де зі шыарады.

ДАНИЯЛ – Ал керек болса, жасы жайасан екен!

ТАЙЫР – Одан ділдікті ктуді де керегі жо. Сонымен атар, кбі- не айыпталушы зіні кінсін мойындауы негізгі жне жалыз длел болды.

ДАНИЯЛ – Ортаасырлы азастандаы процесс бдан згеше болды ма?

ТАЙЫР –

И, жне лкен айырмашылы болды. Осыан дейін еу- ропалы процесс туралы гімелестік. Бізде, азастанда, мы жылдан астам уаыт бойы адамдар здері тадайтын билер соты болды. Оны стіне, оны шешімдері длме-дл, блжытпай орындалып отырды. лім жазасыны орнына ашалай тлем жйесі олданылды. ы бзушылы нерлым ауыр болса, айыпплды ны сорлым жоары болады. Егер іс ауыр болмаса, онда оны тек бір би ана арастырды. Ал, егер ауыр болса, онда бес би. Егер де, дауа р трлі жзді кілдері атысса, онда билерді саны жиырмаа жетуі ммкін болды. Тараптар дауа білімі, шешендік шеберлігі жне беделі бар ораушыларды тарта алды. кінішке орай, Кеес кіметі орнааннан кейін, жиырмасыншы-о- тызыншы жылдары билерді соттары, сондай-а, баса да рухани жне діни кшбасшылар жойылды, кбінесе тура маынада. Ал, Екінші д- ниежзілік соыстан кейін кеестік жазалау сот жйесіне бейімді кеес адамы алыптасты.

ДАНИЯЛ – Тсінікті. аза занамасында азаптау немесе баса да засыз рекеттер болан жо. Сталиндік уын-сргін жылдары мой- ындауды алай алды? Неге десеіз, кптеген аза кшбасшылары шаымдарды кесірінен оа шты. Инквизициялы дістермен бе?

ТАЙЫР – те дрыс аналогия жасадыыз. Мселен, Сталин зама- нындаы саяси процестер, сота дейінгі тергеу сатысында да немесе сот процесінде де, осы инквизиторлы аида бойынша, кбіне жабы режимде жне ораушыны атысуынсыз тті. Ал, айыпталушыны мойындауы «длелдерді патшайымы» деп саналды. Тіпті репрессия жылдары аыла онымды ережелер млдем болан жо деп айтар едім. Мндай бассыздыа тіпті ортаасырлы инквизиция да жол бермеген.

ДАНИЯЛ – Ортаасырлы Еуропада инквизиторларыны ережелері андай болды?

ТАЙЫР – Шынымды айтсам, зіндік ерекшелігі болды. Айып- талушы йелге еркекке араанда аз, ал кедейлерге байлара араанда аз сенім артты. Мен айтпасам да, азаптау амалдарыны боланын тсініп отыраан боларсыз. Біра, Орта асырда бір азаптау дісін екі рет ол- дануа жол берілмеді.

ДАНИЯЛ – йтеуір, бір жасы жаы бар.

ТАЙЫР – Шындыында, азаптау дістерін тек «длелдер патшайы- мын» алуа жеткілікті болу шін ана ойлап тапты. Ал айыпталушы іс жзінде ылмысты процесті субъектісі емес, оны объектісі болды.

ДАНИЯЛ – Бл нені білдіреді?

ТАЙЫР – Ол зі процеске атысанымен, іс жзінде, тек мойындау алу шін олданылан бйым ретінде ана болды.

ДАНИЯЛ – Ол брін жоа шыарып, з нсасын сына алар еді ой?

ТАЙЫР – Егер сізді азаптап жатса, оны жасау иына соады. Со- нымен атар, азаптауды оспаанда, жауап алу тактиксыны зі ерекше болды. Мселен, егер дуагерлікпен айыпталан йел жауап алу кезін- де ндемей, алдына арап отырса, демек, ол зін олдайтын шайтанды крді, демек, мойындамайды деген сз.

ДАНИЯЛ – Ал, егер айайлап, жан жаына араса ше?

ТАЙЫР – Шайтанды іздеп, шаырып отыр дегенді білдірді. Кінсін мойындаан жадайда, рі арай азаптамаса да жаны тозаа емес жан- ната тсу шін оны ота жаан.

ДАНИЯЛ – Сонымен, ол кезде атау кіміні млдем болмааны ма?

ТАЙЫР – Болды, дегенмен те сирек. Кп жадай трешіге байланы- сты болды. Немесе айыпталушыны таныстары мен туысандарына…

ДАНИЯЛ – Яни, олар трешімен алай «жмыс істегендеріне» бай- ланысты ма? Мндай жадай, азірде болып тратын шыар?

ТАЙЫР – Болып трады деп айтып жатады. Біра, ол кезде кінні длелдері жеткілікті ма, жо па деген шешімді трешіні зі абылдаан. Жазаны бірнеше трі болды: айыптау, атау жне «кдікті ретінде алдыру».