Шрифт:
Гi дэ Мапасан
Дзядзька Мiлон
Пераклад: Алесь Iстомiн
Вось ужо месяц, як шчодрае сонца палiвае палеткi пякучым полымем. Жыццё, такое радаснае, нараджаецца пад гэтай залевай цеплынi: уся зямля, як скiнуць вокам, зелянее. А да самага небакраю - чысцюткая блакiтная прастора. Нармандскiя фермы, раскiданыя па раўнiне, здалёк здаюцца пералескамi, бо з усiх бакоў iх шчыльна абступаюць гонкiя букi. Зблiзку, як адчынiш трухлявую брамку, здаецца, што трапiў у вялiзарны сад - усе старыя яблынi, кашчавыя, як самi сяляне, абсыпаны кветкамi. Старыя чорныя камлi,
Поўдзень. Пад iгрушаю пры самых дзвярах абедае сям'я: бацька, мацi, чацвёра дзяцей, дзве наймiчкi i тры парабкi. Ядуць збольшага моўчкi, спачатку суп, пасля бульбу, усмажаную на сале.
Час ад часу каторая з наймiчак устае i iдзе ў склеп далiць сiдру ў збанок.
Гаспадар, высокi мужчына гадоў пад сорак, разглядае яшчэ голую вiнаградную лазу, што распаўзалася па сцяне дома, выгiнаючыся i чапляючыся за аканiцы. Нарэшце ён кажа:
– Як рана покаўкi на бацькавым вiнаградзе набухлi сёлета. Мо што i збяром.
Жонка таксама абарочваецца i моўчкi глядзiць на лазу.
Гэты вiнаграднiк пасадзiлi якраз на тым месцы, дзе некалi расстралялi бацьку.
Было тое ў вайну 1870 года. Прусакi занялi ўвесь край, але Паўночная армiя генерала Фэдэрба яшчэ трымалася.
На гэтай вось ферме стаў пастоем прускi штаб. Гаспадар яе, стары П'ер Мiлон, прыняў чужынцаў як мага лепей.
Месяц, як нямецкi авангард веў разведку. Французскiя войскi стаялi за дзесяць льё адгэтуль, стаялi без руху, а мiж тым штоночы прападалi нямецкiя ўланы.
Разведчыкi, пасланыя ў дазор па двое цi па трое, больш ужо не вярталiся. Ранiцаю iх знаходзiлi мёртвых недзе ў полi, на загуменнi цi ў якой-небудзь канаве. Нават конi iхнiя здыхалi пры дарозе, пасечаныя шабляй.
Здавалася, што забiваў усiх адзiн чалавек, няўлоўны, як вецер.
У наваколлi панаваў тэрор. Па адным толькi даносе расстрэльвалi сялян, арыштоўвалi жанчын, палохалi дзяцей, дамагаючыся ад iх прызнання. Але ўсё было дарэмна.
Ды вось неяк ранiцай дзядзьку Мiлона знайшлi ў стайнi з шабельнай ранай праз увесь твар, а за тры кiламетры ад фермы - двух уланаў з рассечанымi жыватамi. Адзiн з iх яшчэ сцiскаў у руцэ скрываўленую шаблю: ён загiнуў абараняючыся.
На надворак каля фермы, дзе сабраўся толькi што створаны ваенны суд, прывялi старога.
Яму было шэсцьдзесят восем гадоў. Быў ён невысокi, хударлявы, трошкi прыгорблены, вялiкiя рукi яго нагадвалi клюшнi краба. Праз бясколерныя рэдкiя валасы, лёгкiя, як пух у качаняцi, праглядваў голы чэрап.
На маршчынiстай абветранай шыi пружылiся тоўстыя вены, яны знiкалi пад скiвiцамi i зноў праступалi каля скроняў.
На сяле яго лiчылi чалавекам сквапным i незгаворлiвым.
Яго паставiлi памiж чатырох салдатаў перад кухонным сталом, вынесеным на двор. За сталом уселiся пяцёра афiцэраў i палкоўнiк.
Палкоўнiк пачаў допыт па-французску.
– Дзядзька Мiлон, з той пары, як мы тут, мы не маглi нахвалiцца
Селянiн нiчога не адказаў. Палкоўнiк загаварыў зноў:
– Маўчанне загубiць вас, дзядзька. Але я хачу, каб вы адказвалi, чуеце! Цi ведаеце вы, хто забiў двух уланаў, якiх знайшлi сёння ранiцай каля Кальвэра?
Стары выразна вымавiў:
– То я.
Ад здзiўлення палкоўнiк змоўк, пiльна ўглядаючыся ў арыштаванага. Дзядзька Мiлон заставаўся безуважлiвы, з сялянскай упартасцю апусцiўшы вочы долу, як на споведзi. Адно выдавала яго хваляванне: раз-пораз ён глытаў слiну, з вiдавочнай цяжкасцю, быццам горла яго было зусiм вузкае.
Сям'я старога - сын Жан, нявестка i двое дзяцей, разгубленыя i ўражаныя стаялi крокаў за дзесяць ззаду. Палкоўнiк спытаўся:
– Дык, можа, вы ведаеце таксама, хто ўжо цэлы месяц забiвае нашых разведчыкаў?
Стары адказаў з тою ж самай грубай безуважлiвасцю:
– Ну, я.
– Дык гэта пабiлi iх вы? Усiх?
– Усiх.
– Вы адзiн?
– Адзiн.
– Раскажыце, як вы гэта рабiлi.
Цяпер стары, вiдаць, захваляваўся; ён, мусiць, не хацеў доўгае размовы, адно прамармытаў:
– А я што ведаю? Як выходзiла, так i рабiў.
Палкоўнiк зноў:
– Папярэджваю вас, трэба, каб вы расказалi мне ўсё. Будзе лепей, калi вы зробiце гэта зараз жа, адразу. Як вы пачалi?
Стары заклапочана азiрнуўся на сям'ю, што насцярожана чакала яго адказу. Хвiлiну-другую яшчэ памарудзiў i раптам адважыўся:
– На другi дзень, як вы прыйшлi сюды, гадзiн каля дзесяцi вечара я вяртаўся дадому. Вы i вашы салдаты забралi ў мяне кароўку, дзве авечкi i сена не менш як на пяцьдзесят экю. Я i сказаў сабе: "Колькi б вы ў мяне нi ўзялi, я за ўсё паквiтаюся!" Ды яшчэ ў мяне была думка на сэрцы, пасля раскажу. Вось аднаго разу я заўважыў салдата вашага, ён люльку курыў каля рова, што за маiм гумном. Узяў я касу i цiхенька падышоў да яго ззаду, ён i не заўважыў нiчога. Я ссек яму галаву адным махам, лёгка, як каласок, ён i войкнуць не паспеў. Як ахвоту маеце, то пашукайце яго ў балоце: я запхнуў яго ў мех з-пад вугалю, яшчэ i камень туды паклаў.
Тут я канчаткова рашыўся. Я зняў з яго ўсю вопратку, i боты, i фуражку ды схаваў у печ, дзе вапну палiлi, у Марцiнавым лесе.
Стары змоўк. Уражаныя афiцэры пазiралi адзiн на аднаго. Допыт не спыняўся, i вось пра што яны даведалiся.
Пасля першага забойства старога апанавала iдэя: "Забiваць прусакоў!" Ён ненавiдзеў iх нянавiсцю прыхаванай i лютай, па-сялянску прагны i патрыятычны адначасова. Ён меў сваю iдэю, як ён казаў.
Ён перачакаў дзён некалькi. Прусакi дазвалялi яму хадзiць, дзе ён хацеў: такiм рахманым, пакорлiвым i паслужлiвым здаваўся ён iм. Штовечар ён бачыў, як ад'язджаюць пасыльныя, i вось неяк уночы ён выйшаў з сяла; ён ужо ведаў, у якую вёску паедуць коннiкi, а таксама запомнiў ад салдатаў некалькi нямецкiх слоў, якiя яму былi патрэбны.