У снягах драмае вясна
Шрифт:
– Грамадзяне пасажыры, цераз пяць хвілін адыходзіць цягнік...
Як, ужо? Гэтага не можа быць.
Ён глядзеў на пуці, сэрца яго замірала ад кожнай жаночай фігуркі, якая бегла да вагонаў... Здаецца, яна! Не, не яна... Тры хвіліны засталося... Вось, здаецца... Дзве хвіліны... Адна... Гудок цягніка. Гудок! Гудок!
Цягнік рушыў.
I ўсё ж ён стаяў у тамбуры і глядзеў у дзверы, пакуль не зніклі з вачэй перон, вакзал, вялікія будынкі горада, пакуль не пачалі скакаць абапал рэек сады прадмесцяў. Пасля паставіў каўнер паліто, усміхнуўся нявесела і сказаў сам сабе:
– Вар'ят. Усё ж было ясна.
Цягнік ішоў.
Знік горад. Змрок залёг за рэйкамі, пачалі пісаць нетры, яліны, цьмяная вада балотцаў.
Хто ж населіць гэту краіну казкі? Хто песнямі напоўніць маўклівыя лясы? Дзе ты, Алёнушка?!
Светлыя плямы ад вокан беглі па ялінах; гулка аддавалі рэхам пад коламі масты.
XIX
9 лістапада 1952 г.
Вось ужо месяц, як ты паехаў, але лістоў ад цябе
Мы жывыя, здаровыя. Хлопцы вельмі шкадуюць цябе: не падтрымалі своечасова. Янка кажа, што не трэба было быць баранамі і чакаць разумных рашэнняў з ЦК, калі ёсць на плячах уласныя галовы.
Ты будзеш здаваць, гэта галоўнае. Над галавою Касмача, здаецца, была з-за цябе навальніца, але мінула.
У аспірантуру замест цябе мяркуюць Маркіча. Вось, здаецца, усе пакуль што навіны.
Ва унiверсiтэце нудна i брыдка. Я не магу глядзець на твары Холадава i Маркiча. Хочацца хутчэй скончыць i паехаць. Нават святыя гады студэнцтва, нашу Alma mater, запаганiў гэты мярзотнiк.
Але ўсё нічога. Пакуль што бывай.
Твой Паўлюк.
16 лістапада 1952 г.
Вавуліцкі Млын
Прабачце, што цэлы месяц не пісаў вам. Але спраў было так шмат, як ніколі ў жыцці. Мой Вавуліцкі Млын - гэта вялікая, двароў на пяцьсот, вёска са старым клубам і новаю, але ўжо запушчанаю школай у вялікім садзе. Людзі добрыя, і маркічаўшчыны менш, ніж у нас. Вельмі многа працую і вучуся, пішу дыплом. У мяне цудоўныя дзеці, і з імі я адчуваю сябе, як быццам другі раз нарадзіўся. Хоць прайшоў толькі месяц, але яны мяне ўжо палюбілі і, між іншым, невядома для іх саміх выратавалі ад вялізнай небяспекі. Справа ў тым, што мне першыя дні было так нудна, такія халодныя, жахлівыя пайшлі дажджы, так я ўспамінаў былое шчасце, што не мог вытрымаць і з гора некалькі разоў выпіў. Напэўна, і сур'ёзна пачаў бы піць, каб не яны і не праца. Зараз я ведаю не адным толькі адцягненым разуменнем, а і сэрцам, што толькі ў ёй адной для такіх, як я, паратунак і шчасце. Я быў бы зараз зусім шчаслівы, каб не думка пра тое, што Маркіч жыве на свеце і працвітае. А нарэшце, чорт мне ў гэтай гнідзе?!! Горш тое, што здароўе зусім сапсавалася. Уначы прачнуся - сэрца баліць і калоціцца, круціцца галава, як біч на цапільне. Але і гэта, пэўна, пройдзе.
Гаспадар мой цікавы чалавек, шмат чаго бачыў у жыцці, толькі што трошкі любіць выпіць. Учора ноччу выйшаў я са свайго пакоя і бачу: гаспадар сядзіць з кумам за сталом, п'е гарэлку і трымае ў руках вялізную шчыкеціну з цвіком. Перабірае па ёй пальцамі і спявае "Бандуру". Вось тут, кажа, "Ма", а вось тут - тут "ру", а дзе "сы" - не ведаю. Ага, вось.
Ма-ру-сы-ыно сэрца-а-а!
Пасля пачаў філасофстваваць. Кажа:
– Усё на свеце паразіт. I мурашка паразіт, і пчала паразіт, і ты (да кума) паразіт.
– Я не паразіт, - абураецца кум.
– Як не паразіт?! А хто ў калгасе торбу кукурузы ўкраў, - з месца выдумляе гаспадар.
– У нас кукурузу не садзяць.
– Ну ўсё адно паразіт. Бо ў сумленных людзей чуб на галаве, а ў цябе плеш.
Кум раптам зусім лагічна і паслядоўна заяўляе:
– А я сала ем.
– Ну вось бачыш, - радуецца гаспадар, - дзе ж гэта ты бачыў, каб сумленныя людзі сала елі. Яны хлеб з лебядой ядуць. А ты кажаш, не паразіт.
Школа даволі занядбаная, і энергічны чалавек можа многае зрабіць. Мы, напрыклад, ужо вырашылі справу з ботамі для дзяцей-сірот, папоўнілі бібліятэку. Я дапрасіўся ў раёне свідравальнага станка, і абяцаюць такарны. Словам, працую. Працаваць мне трэба, сябры мае, вельмі многа. I я буду працаваць. I яшчэ скажу: я буду змагацца. Я даб'юся свайго, я зраблюся яшчэ вучоным.
Пішыце мне, сябры дарагія.
Ваш Уладзіслаў
30 лістапада 1952 г.
Пішу табе пра вялікую радасць: прыехаў нарэшце Маркевіч, худы, але здаровы. І тут адразу кранулася твая справа. Касмач атрымаў вялізнага прачухана за тое, што не звярнуў дастатковай увагі на ліст ЦК. Маркевіч вельмі шкадуе, што ты паехаў, але думае, што іначай нельга было. Ён кажа, што ты малайчына. Я не пісаў табе, бо мне было цяжка бачыць, як Маркіч трыумфуе, як ён збіраецца стаць аспірантам, як сур'ёзна збіраецца помсціць тваім сябрам і табе. Зараз гэтаму канец. Былі яшчэ адны зборы, і на іх хлопцы так паўсталі супраць Маркіча, што люба было. Усім было сорамна перад табою (між іншым, па твайму жаданню я ніколі і нікому не сказаў, дзе ты. I не скажу. Ніхто не ведае нічога - даю табе ў гэтым слова гонару).
Выступаў і Сяляўка. Зусім іншы стаў хлопец, цвёрды, самастойны. Паўлоўскі, парторг (памятаеш, ён сядзеў на тых зборах і ўвесь час маўчаў), зацікавіўся гэтай справай і да прыезду Маркевіча добра ў ёй разабраўся. Ёсць такія чэрці, маўчаць-маўчаць, а пасля...
Справа атрымала характар скандалу. Пра цябе, праўда, не ўспаміналі, шмат хто баяўся (усё ж ты, з іх пункту гледжання, перагнуў палку), але ўсе зразумелі, што твая справа была штуршком. Нічога, браце, міне некалькі год - гэты жах будзе ў мінулым і ніхто не папікне цябе. Ва універсітэце выявіўся такі клубок гора-важакоў, чынуш і бюракратаў, што зараз сорамна студэнтам адзін аднаму ў вочы глядзець. Як мы толькі не маглі пабачыць! Зараз большасць з іх павыганялі, застаўся ў нас Паўлоўскі, Касмач (з добрым прачуханам), яшчэ некалькі чалавек. Камсоргам курса зараз я. Янка - прафорг. У бюро новыя хлопцы, між іншым, Чудзікаў і Сяляўка.
Я ўсё ж думаю: чаму ёсць у нас гэтыя "ідэальныя" сухары-пурытане, чынушы, іншым разам яўныя нягоднікі накшталт Маркіча? Думаю, што гэта адрыў ад рабочага асяроддзя, ад народа. Эх, такіх бы малойчыкаў на
Але якое шчасце рабіць разам з усімі (не пад гора-кіраўніцтвам аднаго "правадыра курсавога маштабу") наш універсітэт лепшым, сапраўдным! Цяжка, але і добра.
Маркіч за некалькі дзён да збораў паспрабаваў высветліць адносіны з намі і з адной вядомай табе асобай, але атрымаў такі паварот, што яшчэ і зараз баіцца дыхаць. На зборах Паўлоўскі сказаў пра Маркіча:
– Такія, як вы, яшчэ больш шкодныя, чым адвертыя ворагі. Толькі што за шчэлепы вас не возьмеш, бо вы склізкія, як ваш язык.
Да збораў Маркіч сустрэўся адзін на адзін у калідоры з Маркевічам, працягнуў яму руку, і, мы выпадкова чулі, Маркевіч сказаў:
– Няўжо вы сур'ёзна думаеце, што пасля такой подласці вам нехта пацісне руку?
Калі ж зборы пачалі віраваць, гэты ціхі Аркадзь Чудзікаў сказаў:
– Пакуль мы трымаем сувязь з унiверсiтэтам - такога чалавека ў аспiрантуры не будзе.
I ўсе падтрымалі яго.
Маркіч больш не камсорг. Дорага яму каштавала твая справа. Перамога, браце! I ўсё ж трэба нешта новае, каб маркічаў больш не было. На гэтым усё. Янка перадае прывітанне. Цалуем і віншуем цябе.
Паўлюк, Янка.
Р. S. Чаму ты ніколі не пытаеш пра дзяўчат-аднакурсніц?
1 ліпеня 1953 г.
Вось і скончылася наша Alma mater, скончылася шчасце, скончылася і бяда. I разам з намі па праву скончыў універсітэт і ты. Малайчына, ты абараніў дыплом і здаў зкзамены лепш за ўсіх, як мне сказаў Маркевіч. Я толькі не ведаю, чаму ты не пайшоў у аспірантуру? Можа, таму, што на табе ўсё яшчэ вісіць той цень? Магчыма, і так, але ўсё гэта міне, мой дружа. Ты бачыш, жыццё робіцца зусім светлым, і мы нарэшце пабачым сонца без плям. Я ведаю, праўда і жаданне лепшага сваёй краіне - заўсёды мацнейшыя за маркічаўшчыну. А наша справа такая, што пражыла трыццаць шэсць год і будзе жыць вечна.
У нас усё як было. Ніхто з дзяўчат пакуль што не выйшаў замуж. Пішы. Бывай здаровы.
Твой Паўлюк.
Р. S. Чаму ты не пытаеш пра аднакурсніц?
4 ліпеня 1953 г.
Ліст твой атрымаў, адказаў вялізным лістом на тваю хату. Паслаў ліст і Янку таксама. Пасылаю вам кнігі. Пішыце мне ўжо на Залеск, дзе я паспрабую два месяцы пажыць без працы.
Выбачай, што ліст кароткі.
Прыедзеш дадому - атрымаеш і вялікі. Будзем, значыцца, працаваць. Ты пытаеш, чаму я не пытаю пра дзяўчат? Проста нецікава. Яны прадалі мяне ў цяжкі час. Я не веру больш аніводнаму слову з іхніх вуснаў.
Бывай. Пішы. Моцна цалую.
Уладзіслаў.
XX
Эпілог
Снегапад быў такі, быццам маленькія белыя ружы ляцелі і плаўна апускаліся на зямлю. Усё пабялела: навакольныя пушчы, стрэхі хат, нябачны пад ільдом ручай. Снег, як белы флёр, няспынна варушыўся паміж небам і зямлёй і асабліва прыкметны быў у слабых конусах святла, якія клаліся наўскос з акон. Поркаліся яшчэ там-сям ля хлявоў бабы, з аўчарні даляталі кволыя, слабенькія галасы ягнят. Снег ператварыў у казачных волатаў вербы ля дарогі, снег схаваў у пуховыя падушкі аранжавыя вокны, снег абляпіў грэблю і вялізнае кола млына.
I такой дзіўнай, такой казачнай была вёска Вавуліцкі Млын праз гэты вясельны вэлюм, што Берасневічу, які апошнія дні перабываў у дрэнным гуморы, не захацелася сядзець у хаце. Нешта лёгкае, радаснае, светлае, як у дзяцінстве пад Новы год, ахапіла душу, калі здавалася, што толькі выйдзі зараз з хаты - і абавязкова стрэне цябе шчасце. Але ён ведаў, што гэты настрой няпрочны, як пылок на крыльцах мятлушкі: выйдзеш, пацягне кудысьці, а ісці няма куды. Можна ў раён за шэсць кіламетраў - не хочацца. У клубе (старой папоўскай хаце: новага зрабіць не ўдасужыліся) кіно няма, выступаюць нейкія артысты - таксама ісці не хочацца, ніхто добры не прыедзе, у гэтым ён пераканаўся за чатыры гады. Пойдзеш да сяброў - абавязкова справа скончыцца гарэлкаю, а яму сёння не хацелася і думаць пра зялёныя шклянкі, скупое святло газніцы, вечныя размовы пра тое, што час яму ажаніцца, што вось яны зараз толькі вып'юць чарку, возьмуць паўлітэрку і бохан хлеба і накіруюцца да той дзяўчыны, да якой ён скажа, што такіх дзяўчат, як у Вавуліцкім Млыне, нідзе няма, што талакою яму пабудуюць хату. Ён не імкнуўся адсюль (занадта многа працы ён уклаў у школу, клуб, сад), не імкнуўся ад гэтых хат, халоднага клуба з рухавічком, ад млына, ад школы на адхоне, ад невялічкай крамы, дзе гандлююць фруктовым чаем і гарэлкаю, але думаць пра жонку таксама не мог. Пачытаць нешта? Да бібліятэкі, якая была ў клубе, не хочацца ісці таксама.
I Берасневіч лёг на ложак, закінуў пад галаву рукі.
Сцяна была цёплая ад печкі, падаў і падаў за акном снег.
Папрасіў у гаспадыні чаю (ён стаў за апошні час сібарытам і палюбіў кейфаваць у цяпле). Ціха ўсё. Заўтра нядзеля, сшыткаў няма.
Настаўніцкае шчасце!
Не, не такім ён уяўляў яго сабе чатыры гады таму, хоць і тут ён шчаслівы, хоць палова школы - плён яго працы, хоць ён адзін з самых карысных у вёсцы людзей. Але ўсё ж...
Чатыры гады мінула, адбыліся вялізныя змены ў дзяржаве, і з кожнай зменай Берасневіч адчуваў, што гэта яго думка, што робіцца яго справа і сама дзяржава робіцца ўсё больш і больш роднай яму, без ранейшых непаразуменняў. I маркічаў ставала ўсё менш, бо новае патрабавала, каб кіраўнік проста працаваў і займаўся гаспадаркай, а не мянціў языком на зборах. Стала спакайней на сэрцы.
Шмат сплыло вады, зацягнуліся старыя раны, і толькі часам недзе пад сэрцам варушыўся калішні, напаўзабыты боль. Так, былое мінула, але якую глыбокую рану пакінула яно!
Пра Алёнку Берасневіч нічога не чуў і не ведаў: быў чалавек - і няма яго...
Не, ляжаць так было немагчыма. Успаміны наплывалі, наплывалі. Усё адно, хоць і ў бібліятэку. Абы рухацца, абы не думаць. А тут яшчэ на двары пачуўся голас гаспадара, які з'явіўся трохі падпіты і зараз трымаў прамову да сабакі:
– Малімончык ты, лабідуда. Намачыў акурат на дарозе. У будку трэба мачыць, у будку.