150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі
Шрифт:
93. Што такое Полацкая акадэмія?
Полацкая акадэмія — гэта вышэйшая навучальная ўстанова з усімі правамі ўніверсітэта, створаная на аснове Полацкага езуіцкага калегіума. Урачыстае адкрыццё акадэміі адбылося 10 чэрвеня 1812 года, але ў сувязі з паходам Напалеона заняткі ў ёй пачаліся толькі 8 студзеня 1813 года.
Акадэмія мела тры факультэты: тэалагічны, моваў і літаратур, філасофіі і вольных навук. Тут пад кіраўніцтвам сарака прафесараў займалася блізу шасцісот студэнтаў. Адукацыя была грунтоўная і рознабаковая. На філалагічным
У друкарні, ці, дакладней, у выдавецтве, што дзейнічала пры акадэміі, выйшлі падручнікі замежных моваў, матэматыкі, паэтыкі і рыторыкі, друкаваліся навуковыя трактаты, календары і літаратурныя зборнікі. У Полацку пабачылі свет «Слоўнік старажытнасцяў» і «Лацінска-польскі лексікон», былі перавыдадзеныя творы Фэдра, Цыцэрона, Тыбула, Нэпота ды іншых антычных і новых аўтараў. Выходзіў ілюстраваны літаратурна-навуковы часопіс «Месячнік Полацкі», аўтарамі якога былі пераважна студэнты і выкладчыкі.
З аўдыторый акадэміі пачалі свой шлях гісторык, археолаг і этнограф Канстанцін Тышкевіч, астраном і філосаф Якуб Накцыяновіч, пісьменнік Юзаф Масальскі. У полацкай альма-матэр вучыўся мастак Валянцін Ваньковіч. Яе дыплом атрымаў аўтар славутага «Шляхціча Завальні», адзін з пачынальнікаў новай беларускай літаратуры Ян Баршчэўскі. Пералік вядомых імёнаў мог быць шматкроць даўжэйшы, каб Полацак не заставаўся ўніверсітэцкім горадам усяго восем гадоў.
Дэмакратычныя навучальныя ўстановы зрабіліся на захопленых Расеяй землях магутнай духоўнай апазіцыяй каланізатарам. Полацкую прафесуру абвінавацілі ў выхаванні антыўрадавых настрояў, і ў 1820 годзе з царскай канцылярыі выйшаў указ: «Полоцкую академию и подведомственные ей училища упразднить».
У сярэдзіне ХІХ стагоддзя ў Беларусі не засталося ніводнай вышэйшай навучальнай установы. Царскія ўлады зачынялі іх, баючыся росту нацыянальна-вызвольнага руху. Віленскі ўніверсітэт, Горы-Горацкі земляробчы інстытут… Першаю ў гэтым спісе была Полацкая акадэмія.
94. Як вуніяты вярнуліся ў праваслаўе?
Для расейскага самаўладдзя, што запанавала на нашай зямлі пасля падзелаў Рэчы Паспалітай, ніякіх беларусаў не існавала. Між тым вуніяцкая (або, іначай, грэцка-каталіцкая) царква, да якой пры канцы ХVІІІ стагоддзя належала болей за 75 % жыхароў Беларусі, сведчыла пра адваротнае. У адрозненне ад праваслаўных і каталікоў, якія часта траплялі пад уплыў чужой культуры і ідэалогіі, вуніяты добра ведалі, што яны не палякі і не расейцы.
Яшчэ за цараваннем Кацярыны ІІ з небяспечнага для акупацыйных уладаў вуніяцтва ў надзейнае праваслаўе расейскага ўзору прымусова перавялі блізу паўмільёна нашых продкаў. Адначасова ішла апрацоўка грэцка-каталіцкіх гіерархаў, частка якіх у выніку перайшла на службу царызму. У змаганні з народнаю вераю асабліва вызначыўся вуніяцкі біскуп Іосіф Сямашка. Ён увёў расейскую мову ў духоўных семінарыях і царкоўных справаздачах. Святары атрымалі загад спраўляць набажэнства па службоўніках, прысланых з Масквы. На вачах у вернікаў з вуніяцкіх бажніц выкідалі бакавыя алтары, ламалі арганы. Нязгодных судзілі як царкоўных і дзяржаўных злачынцаў.
Вернікі адказвалі на рэлігійны гвалт супрацівам. Так, за спробу перавярнуць
Вайна расейскага самаўладдзя з вуніяцтвам афіцыйна завяршылася 12 лютага 1839 года на Полацкім царкоўным саборы, дзе верхаводзіў Сямашка. Святая Сафія, што ўжо два з паловаю стагоддзі была грэцка-каталіцкім храмам, пачула пастанову пра вяртанне сваіх прыхаджанаў у праваслаўе, «дабы пребывать отныне в послушании Святейшего Правительствующего Всероссийского Синода».
Пратэстуючы супроць гэтай пастановы, больш за мільён вуніятаў перайшлі пасля Полацкага сабора ў каталіцтва. Пра здзекі з беларусаў-вуніятаў абурана пісалі нават асобныя дзеячы расейскай культуры: Леў Талстой, Аляксандар Герцэн (які назваў Сямашку «Иудой во Христе»).
Знішчэнне вуніяцтва сталася вялікім няшчасцем для нашага народа, падзяліўшы яго на праваслаўных і каталікоў. Гэта адна з галоўных прычын слабой нацыянальнай згуртаванасці беларусаў.
95. Хто такі Кастусь Каліноўскі?
Вінцэнт Канстанцін Каліноўскі (1838–1864) — наш нацыянальны герой, правадыр паўстання ў 1863–1864 гадах.
Нарадзўся ён у шляхоцкай сям'і ў вёсцы Мастаўляны (цяпер тэрыторыя Польшчы). У 1852 годзе скончыў Свіслацкую павятовую навучальню, а затым, у 1856–1860 гадах, вучыўся на юрыдычным факультэце Пецярбургскага ўніверсітэта. Пад час навучання ўвайшоў у нелегальны гурток, дзе гартаваліся будучыя змагары за волю нашае Бацькаўшчыны. Вялікі ўплыў на станаўленне Кастуся як асобы зрабіў ягоны старэйшы брат Віктар — выдатны знаўца гісторыі Беларусі і адзін з лідэраў рэвалюцыйнай арганізацыі, які, на жаль, рана памёр, не паспеўшы здзейсніць свае планы і задумы.
З мэтаю шырокай прапаганды сваіх ідэяў К.Каліноўскі разам з паплечнікамі Феліксам Ражанскім, Станіславам Сангінам, Валерам Урублеўскім наладзіў напярэдадні паўстання выпуск першай беларускай нелегальнай газеты «Мужыцкая праўда» (1862–1863 гады, выйшла 7 нумароў). Газета заклікала сялян да барацьбы за нацыянальную і сацыяльную волю, да вяртання бацькоўскае веры — вуніі, да вызвалення ад Маскоўшчыны з яе ненажэрным чынавенствам і абрыдлым рэкруцтвам.
Зямлю меркавалася перадаць сялянам без выкупу. Гэтая акалічнасць ад самага пачатку паўстання падзяліла яго кіраўнікоў на «чырвоных», прыхільнікаў радыкальных зменаў, і «белых», гатовых да кампрамісу з царызмам. Кансерватыўная пазіцыя «белых», якія не хацелі ісці на ўступкі сялянам, спрычынілася да звужэння сацыяльнай базы паўстання.
З восені 1862 года Кастусь Каліноўскі ўзначаліў гэтак званы Літоўскі правінцыйны камітэт, дзе рашуча праводзіў ідэю незалежнасці нашай зямлі ад Польшчы. Увесну 1863 года ён заняў пасаду рэвалюцыйнага камісара Гарадзеншчыны, а ўлетку вярнуўся ў Вільню і ўзначаліў краёвы паўстанцкі цэнтр, які ў выніку жорсткіх карных акцыяў Мураўёва-Вешальніка быў тады моцна аслаблены. Наладжаная дзякуючы намаганням К.Каліноўскага дзейнасць цэнтра дала магчымасць утрымацца паўстанцкай арганізацыі да вясны 1864 года.