Адкуль з'яўляюцца яны...

Казлоў Анатоль

***

Марк прачнуўся ад сонечнага святла. У горле пяршыла, як быццам звечара сербануў ён кварту палыновага настою ці зжаваў пук прыдарожнага трыпутніку. Нейкую хвіліну хлопец няўцямна лыпаў вачыма, круціў галавою, пакуль не ўспомніў, дзе ён. Падымацца не хацелася, думаць пра нешта не хапала моцы. Ды яшчэ, як сухая асіна ад удару сякеры, гудзела правая рука, якую адляжаў. У хаце было цёпла, але не пахла ні хлебам, ні паранай бульбай. Наадварот: незразумелы смурод казытаў нос. Як быццам палілі нядаўна цабылкі ад гусіных пер’яў.

У памяшканні — акрамя Марка і соннай Варкі на печы — нікога не было. Шукаючы, за што б зачапіцца зрокам, хлопец засяродзіўся на куце. У ім, на трох негабляваных дошках, размешчаных адна над адной, ляжала некалькі пар жоўтых, як квітнеючыя адуванчыкі, чарапоў.

Успомніўшы ўчарашні паход на могілкі, Марк ніколечкі не здзівіўся. Дзед Гардзей вёў да Яўхіма яго яшчэ зусім хлапчуком, а цяпер,

адчуваў Марк, што ён пасталеў і падцягваецца да юнака. А як жа інакш? Так яно і павінна быць.

«Але, нешта хачу ўспомніць. У га лаве круціцца адна-адзінюсенькая думка... Пра што яна? Чаму не можа прабіцца да мяне. Як быццам жалезны заступ падзяліў дзень сённяшні і мінулае. Маё мінулае. Нічога не магу ўспомніць. Пуста ў галаве, як вясною ў свірне ці пограбе... Я ўжо не баюся Яўхіма. Учора ж тросся перад ім, як канаплянік перад савою. Дзіўныя рэчы з чалавекам робіць ноч. Праспаў некалькі гадзін, а здаецца, мінула некалькі гадоў».

Марк падняўся, прайшоў паўз катлы да акна і зірнуў у мутную шыбіну. Ен наважваўся гукнуць Варку, але голас каменем застраў у горле.

На вуліцы ўсё было заліта яркім сонечным святлом. Зеляніва травы, лістоты на бярозках і клёнах апякала зрок, прымушала прыплюснуць вейкі.

«Во дык дзіва. У казцы і то не стрэнеш такога. Ня­дрэнна жыць: захацеў — зіма, назаўтра надакучыла — цешся летам...»

— Нарэшце падняўся, па-панску спіцца вам,— адагнаў Маркава здзіўленне голас Яўхіма.— Не захацеў турбаваць. Думаю, няхай адпачнуць, дзень будзе цяжкім. Спатрэбіцца і душэўная моц, і цялесная сіла.— Гарбун выйшаў з-за перагародкі, якую Марк адразу і не заўважыў.— Пакліч дзеўку. Хопіць і ёй брузаць. Я ўжо паспеў і крумкачоў у наваколле паслаць, каб разгледзелі і дазналіся, дзе якія хаўтуры будуць. Да палудня першыя з іх вернуцца. Тады і пачнем навучанне. А па-куль набярэшся граматы ад Варкі, як папярэдне я і казаў.

Пакуль размаўляў Марк з ведзьмаком, прачнулася і падышла да іх Варка. Яна ужо таксама не была учарашняй дзяўчынкай-стракатухай, паболынала, даўжэйшай стала каса, на пунцовых шчочках з’явіліся некалькі радзімак. Як быццам ноч рассыпала па іх шчапотку выспелага маку.

— Ну, бярыцеся за вучэнне,— крэкнуў Яўхім, распраўляючы гарбатыя плечы,— я ж пакуль займуся сваім. Памятаеш, Варка, тую кніжку? То і добра.

Яўхім патэпаў у сенцы. А дзяўчына прынесла з яшчэ адной каморы-бакавушкі шэрую старую кніжку. Марк і Варка селі поплеч за сталом.

— Ты зусім не ўмеш чытаць? — сарамліва запыталася яна ў хлопца.

— Хы,— усміхнуўся Марк.— Я чытаю не толькі гарызантальна, але і вертыкальна. Для гэтага не трэба вялікага розуму, і тым больш...

— Учора ж гаварыў, што не ўмееш,— здзіўлена перапыніла хлопца Варка.

— Табе прыснілася.

— Няхай будзе так. Адгорнем першую старонку.

— I адкрыўшы гэту кніжку,— напаўголаса пачалі чытаць Марк з Варкаю,— навучышся ты ліхой справе ад нячысцікаў і ўсё жыццё будзеш ад іх у залежнасці. Ты заключаеш з Чорным духам умову на жыццё і душу. Займееш у свае рукі людскія лёсы, станеш іх уладаром і гаспадаром. Зможаш звіць вяроўку з пяску і вады, пераганяць хмары з адной зямлі ў другую, разбураць горы, засыпаць моры і нават кпіць са сланоў, якія трымаюць на сабе зямлю. Ты зможаш ганьбіць і псаваць усё і ўся. I сам мусіш вызначаць сілу слова свайго: захочаш — яно будзе вечным, а не — часовым. Не будзе для цябе ніякага дзіва, ніякай цяжкасці. Ты зможаш сапсаваць, скруціць у клубок, пабіць на горкі яблык нават таго, хто знаходзіцца за тысячы вёрстаў ад цябе. Але ты не злы. Няма ў цябе злобы ні на кога. Ты абавязаны выкарыстоўваць людскую злобу. Злобу тых, у каго яна смалою кіпіць на сваіх паплечнікаў, суродзічаў, суседзяў. Злобу сына на бацьку, нянавісць дачкі да маці. Ты ніколі сам па сабе нікога не псуеш. Усё робіш толькі па просьбе людзей варажуючых. У гэтым моц твая! I так, ты згоду даў у служэнні цемры, не загарнуў на першым слове, а цяпер — позна. Азірніся і не пужайся. Яны ўжо служкі для цябе, а ты іх гаспадар.

Хлопец з дзяўчынаю як па загадзе павярнулі галовы. За іх спінамі стаяла некалькі зданяў. Іх абрысы ледзь вымалёўваліся ў дзённым святле.

Дзіўна, але ні Марк, ні Варка не адчулі ніякага жаху. Наадварот: іх апаноўвала цікавасць да кнігі, да таго, што гаворыцца там яшчэ. Ім як найхутчэй карцела спасцігнуць таямніцы ўладнага ўсясілля. Схіліўшыся зноў над старымі спісанымі старонкамі, яны пачалі чытаць кожны сам сабе.

Вялізныя крывыя літары сведчылі, што далей пачыналіся замовы. Але яны пазначаліся незразумелымі для Марка лічбамі. Крыху падумаўшы, хлопец запытаўся ў Варкі:

— Што за такія знакі перад кожным радком слоў? Ну вось гэтыя,— і ён тыцнуў пальцам у лічбы.

— Калі ўмееш чытаць, то павінен ведаць, што акрамя літар існуюць і лічбы. Вось гэта адзінка, а гэты знак, як гусыня на возеры,—

двойка.— Цяпер ужо Варка вадзіла пальцам па старонцы кнігі.— Ты спачатку ўсё зрокава, вачыма запамінай. А пазней, дзе б і з кім ні хадзіў, лічы сам сабе кожны крок, слуп ці дрэвы. I не будзе табе роўных не толькі ў чытанні, але і ў лічэнні. Зразумеў? Давай паспрабуем разам. Запамінай і паўтарай за мною. Вось гэта тройка, далей чацвёрка, затым пяцёрка, шасцёрка, сямёрка... — праз некалькі хвілін Марк разам з Варкай дайшлі да сотні.

— Бачыш: нічога складанага. Ці запомніў?

— Ага.

— Цяпер пачытаем далей.

Замова на каханне. На моры, на акіяне ёсць белагаручы камень Алатыр, нікім невядомы; пад тым каменем схавана сіла магутная, якой няма і не будзе канца. Выпускаю я сілу магутную на такую-та красну дзявіцу; саджаю я сілу магутную ва ўсе суставы, паўсуставы, ва ўсе косці і паўкосткі, ва ўсе жылы і паўжылы, у яе вочы ясныя, у яе шчокі ружовыя, у яе белыя грудзі, у яе рацівае сэрца, у вантробы, у яе рукі і ногі. Будзь ты, сіла магутная, у такой-та краснай дзявіцы невыходнай; апалі ты, сіла магутная, яе кроў гарачую, яе сэрца кіпучае на каханне да такога-та палюбоўнага малойцы. А была б красна дзявіца, такая-та, ва ўсім паслухмяна палюбоўнаму малойцу, такому-та, на ўсё яго жыццё. Нічым красная дзявіца не зможа адгаварыцца, ні замовай, ні адгаворам, і не зможа ні стары чалавек, ні малады адгаварыць яе сваім словам. Маё ж слова моцнае, як бела-гаручы камень Алатыр. Хто з мора ўсю ваду вып’е, хто з поля ўсю траву вырве, і таму маю замову не перамагчы, сілу магутную не здолець!»

— Ого! Як каму, а мне варта гэта запомніць,— Марк пацёр ад задавальнення далонь аб далонь. Варка ж сарамліва апусціла вочы, шчокі яе заружавеліся, як выспелыя гронкі арабіны. Нешта буркнула сабе пад нос і лёгенька піхнула хлопца пад сталом каленкам.

— Пачытаем яшчэ, а то Яўхім хутка прыйдзе.— Дзяўчына адсунулася ад Марка і паклала бліжэй да сябе кнігу.

«Замова на разлад паміж малойцам і дзяўчынай. Як бацька хуткі Нёман цячэ, як пяскі з пяскамі спалоскваюцца, як кусты з кустамі звіваюцца, так бы раб, такіта, не вадзіўся і не знаўся з рабою, такой-та, ні ў плоці, ні ў каханні, ні ў юнацтве, ні ў старасці; як у цёмнай цямніцы і ў хляўніцы ёй не жыць проставалосай і доўгавалосай, вочы выкаціўшы, так няхай раба, такая-та, падаецца рабу, такому-та, проставалосай і доўгавалосай і во­чы выкаціўшы; як у кошкі з сабакам, у сабакі з расамахай. Так бы ў раба, такога-та, з рабою, такой-та, не было згоды ні днём ні ўначы, ні раннем, ні ўпоўдзень, ні ўпаўабедак. Слова маё моцнае, гнёткае і непадступнае».

Хлопец з дзяўчынаю не заўважылі, як у хату зайшоў Яўхім-вядзьмак, як, усміхнуўшыся, ён прытуліўся гарбатай спінаю да вушака дзвярэй і шырока раскрытымі вачыма пачаў свідраваць целы Марка і Варкі. Твар у ведзьмака раптам зрабіўся чырвоны, як засланка ад жаркай печы. Ніжняя сківіца адвісла, і з куткоў рота пацяклі па смаліста-чорнай барадзе тонкія ручаіны жоўтай сліны. Усё ягонае цела пачало рытмічна ўздрыгваць, выгінацца, як у вужакі, хадзіць хадуном. Здавалася, што Яўхім хоча разарвацца на тысячу шматкоў і рассыпацца па бруднай падлозе. I адразу ж, у гэта імгненне, увесь пакой напоўніўся смярдзюча-здушальным пахам серы, які завісаў не толькі ў паветры, але і чапляўся за сцены, печ, за кожную драбязу з хатняга начыння. Але найболыпым смярдзючым воблакам туманава-здушальны пах кандэнсаваўся над хлопцам з дзяўчынаю. Дзіўным было тое, што яны гэтага не адчувалі. Перагортваючы старонку за старонкаю, Марк і Варка ўбіралі ў сябе пачаткі д’ябальскай навукі. Кожнае вычытанае слова застравала ў іхніх галовах, як цвікі ў смалістых бярвеннях. Падсвядома яны ўжо адчувалі сілу і ўладу, якая пераходзіла да іх з «чорнай» кнігі. «I пойдзеце вы ў той свет, з якога прыйшлі,зусім новымі людзьмі. I будзе падуладна вашым рухам зямное і незямное, цялеснае і духоўнае, бачнае воку і схаванае ад яго. Дабрыня ж і спагада няхай выгарае, як трава ад полымя. Яна ўжо гарыць. То ад яе такі смярдзючы пах. Ад вашай волі будзе залежаць: нарадзіцца чалавеку або памерці. Адзіноты не бойцеся, вам яна не пагражае. Вы ж дзве рукі аднаго цела. Вы, мае дзеці, набліжаеце тойдзнь, калі неба, як арэх расколцца, калі помарак калючым клубком па зямлі пакоціцца. I ніхто нідзе не знойдзе паратунку — яго проста не будзе. Бо як уратавацца курыцы, калі ў яе горла ўчапіліся зубы тхара, калі яны сціснуліся так, што косткі хрумстнулі зламанай піжмінай... Дабро і зло — палавінкі аднаго яблыка. Мала хто ведае, з якога боку яго адкусіць. Вы ж паспыталі з таго, з якога вызначана. Цяпер вы найвышэй сталі за ўсе людскія прымхі, вызначаныя нормы. Яны не для вас! Пакуль што я, а надалей наш Уладар цемры будзе падказваць межы дзялення дабра і зла. А ўрэшце, для цябе Марк і цябе Варка не будзе вядомым паняцце — зло. Гэта слова не зляціць з вашых вуснаў і не ўсплыве ў галаве. Вы магутныя, вы ўсясільныя. I скажуць людзі пра вас: «Яны шчодра надзелены прыродай. Гэта кажу вам Я!»