Барвяны шчыт
Шрифт:
— Івар! — сказала Ніка.
— Што?
— Не, нічога.
Нешта цямнела пад ярам. Проста закінутая царква. Яе не было ў той час, як прыходзіў Батыга. Значна пазней узвялі яе людзі, і не на самым месцы спаленага горада, а за валам, нібы баяліся старога месца, прымхліва думалі, што яно праклятае на векі вечныя. І пабудавалі тут, і нічога добрага з гэтай выдумкі не атрымалася. Пабудова як быццам засохла ў засені крывавых валоў: асінка пад іржавай скалой.
А над руінай уздымалася нібы вялізнае плато, вышэй за ўсе астатнія
Дзень ужо згас, калі яны падняліся на крутаяр, не заўважыўшы вышыні вала, бо ён быў тут проста прадаўжэннем берага. Глянулі з вышыні на залаціста-сінюю раку. Рака спакойна прымала ў свае віры ноч.
…Перад імі ляжала нешта вялізнае, увагнутае, блакітнае і пустое, недзе далёка па акаёму акрэсленае цёмнымі, невысокімі, здавалася, валамі.
Яны спусціліся ўніз і апынуліся раптам у такім глухім маўчанні, што стаяла ніякава.
Уся гэтая катлавіна з яе бязмежнасцю і цішынёй, з блакітнымі ценямі і бязлюдствам нагадвала месячны кратэр.
Акрамя каменных і таксама нядаўніх слупоў і абваленых арак на адхоне — як сягае вока — нічога: ані каменя, ані руіны, ані дрэва. Нічога.
Цьмянела. На ультрамарынавым небе заварушылася нованароджаная зорка. А людзі ішлі ўсё далей ад Акі, да процілеглага краю мёртвага кратэра.
Падала ранняя раса, халадзіла ногі. Паабапал сцежкі цягнуліся рады чагосьці блакітнага. А Івар ішоў наперад, перад чужым хлопцам і не менш чужой цяпер жанчынай, і нешта сумна і гаротна сціскала ягонае сэрца.
Быў вялікі горад. І вось аднойчы падступіла пад яго забрала арда чужых людзей, якія жылі разбоем, як вялікія рыжыя мурашкі, і якіх ніхто не чакаў. Імчалі намётам, і была іх такая процьма, што нават людзі на вежах з жахам і гідлівасцю пачулі чужы пах. Пахла потам нямытых ад нараджэння цел і барановым лоем.
— Кху! Кху! Кху! — ляцеў з-пад частаколаў крык крумкача.
Яны знішчылі горад. Да апошняга бервяна. Апошнія абаронцы з малай дружыны Еўпація Калаўрата прыйшлі на папялішча і скамянелі ад гора. Колькі разоў потым даводзілася мужчынам славянскай зямлі стаяць на котлішчы і не ведаць, чый попел нясе унь той смерч?! Можа, попел збожжа, спаленага ў засеках, а можа, і попел сына?!
І Калаўрат гнаўся за Батыгай і сек ягоных нукераў так, што разжарваліся мячы… Разань манголы ўзялі толькі таму, што, перамогшы Кітай, узялі адтуль "парокі", сценабітныя машыны.
"Парокі" яны ўжылі і супраць маленькай раці жывых. І забілі.
І Батыга глядзеў на людзей, расціснутых пудовымі камяніскамі, з жахам і зайздрасцю:
"Былі б у мяне такія — трымаў бы іх супраць свайго сэрца".
Івар адчуваў, што ён быў бы бедны і слабы, — сляпое кацяня, забытае ў траве! — каб не жыў у ягоных жылах, разам з запалам сённяшняга змагання, дзень пагібелі Разані і, яшчэ больш, дзень Крутагор'я, у які яго, Івара, браты-беларусы ўратавалі ад татар славянскую
І Цяпінскі, і Вячка, і Міхал Крычаўскі — усе яны былі ў ім. А ён быў — усе тыя людзі, што будуць. Усе.
Але што было да гэтага жанчыне, якая з неахвотай, толькі таму, што рабіць не было чаго, пайшла за ім на гэтую "экскурсію".
…Быў агонь… Быў потым жар… Цяпер нічога… Кратэр месяца.
Блакітныя радкі паабапал сцежкі — ён прыгнуўся, каб паглядзець, — аказаліся бульбай.
— Падсобныя гаспадаркі служачых, — сказаў Толік. — Нічыя зямля. Год як узаралі.
У бульбе сям-там нешта бялела, цьмяна і невыразна. Івар зрабіў некалькі крокаў па барознах і схіліўся.
— Што там? — спытала Ніка.
— Цэўка, — дзіўным (такога яна яшчэ не чула ў яго) голасам адказаў Івар. — Чалавечая.
Гэта была, сапраўды, галёначная косць. Івар асцярожна выйшаў да сцежкі… Ішлі доўгі час моўчкі.
— Чорт ведае што, — голас Івара сарваўся. — Што яны сабе думалі… служачыя?
Невымоўная пагарда прагучала ў яго тоне:
— Нельга такога… Не-льга… Першыя ж загінулі з усіх… Не ўваскрэслі… Горад лёг і не ўстаў… Бульба… Зямлі ім, падлам, мала, каб яны яе елі, зямлю тую, каб яны…
— Праўда, — сказаў Толік. — Непрыгожа. На могілках гарод развялі.
— Подла. Гэта ж суцэльныя могілкі. Тут невядома, дзе зямля, а дзе прах. Дык паважайце ж вы такую зямлю, гады. Не варушыце. Хай спяць…
Ён ніяк не мог супакоіцца і, нібы плуг жывых людзей, а не косці, вывальваў з зямлі, абурана кідаў словы.
— А каб яны бачылі, што гэты іхні мёртвы кратэр… не ўсё яшчэ на зямлі — помнік ім, няхай нават звычайны, з бетону… Тут — можна, бо яны ж бетону не бачылі.
— Дзяцей трэба сюды вадзіць, — змрочна і нібы засаромлена сказаў Толік.
Лапік бульбы скончыўся. Вакол стаяла блакітная нечапаная трава. Вышэй каленяў.
— Ты, хлопец, сакратара паведамі, — сказаў Толік.
— Пайду, — сказаў Івар. — Не паеду раніцай. Пайду.
— Абавязкова схадзі… Івар, — раптам вельмі ціха сказала яна.
На траве стала лягчэй дыхаць. Магчыма, таму, што дзірван надзейны хутаў тое, белае, шчодра рассыпанае ў бульбянішчы.
Івар некалькі хвілін ішоў моўчкі. Потым сэнс слоў дзяўчыны дайшоў да яго, і ён здзіўлена пакасіўся. Не, ідзе спакойна. "Таксама мне яшчэ дбайніца".
Падышлі ўрэшце да ўнутранага ўхіла валоў.
— А невысокія, — сказала раптам Ніка.
Яны падняліся на вал і раптам застылі. Пад нагамі была бездань. Злізаны часам, сточаны, вал усё ж зрываўся ўніз такой страшнай, асабліва ўпрыцемку, прорвай, што халаднела ў нагах. І ў сінім сутонні направа і налева, да самага далягляду, ішоў усё той жа страшэнны, мёртвы, бязлюдны яр.
Толькі тут ахапіла іхнія сэрцы тое, што знікла. І яны ўсвядомілі душою магутнасць працы тых, што ўсе паляглі тут, і веліч горада, які загінуў бясследна, так і не адрадзіўшыся.