Барвяны шчыт

Караткевіч Уладзімір Сямёнавіч

Яны сядзелі моўчкі доўга-доўга, а яр падаў з-пад ног, нібы хацеў агаліць сэрца зямное, ішоў у абодва бакі, нібы хацеў абняць зямлю.

У кратэры сям-там пачыналі ўставаць слупы цёплага туману. Варушыліся.

— Бачыце той, самы высокі, — сказаў Івар. — Недзе там, на княжай палове, стаяў церам. Калі малады князь паехаў паслом у арду і яго там зарэзалі — Еўпраксея, жонка ягоная, узышла на вышкі церама і з дзіцём кінулася адтуль. Ведала, не абароняць.

Слуп стаяў і чэзнуў паступова. Відаць, патокі паветра зганялі туманы.

— Дзіўнае

месца, — сказала яна. — Такі нечаканы сум. Уладны. Дзе-небудзь ёсць яшчэ такое?

— У нас ёсць, — сказаў Івар. — Друцк.

— Цікава, — сказаў Толік. — Што, усё гэтае — можа быць, каб так і знікла? Каханне такое. Засталося ці не?

— Засталося, — сказаў Івар. — У людзях.

Нейкае няпэўнае святло зараджалася за ярам, за пустым полем на другім баку. Яно было бязмежнае, тое поле. Бязмежнае і пустое і трывожнае сяйва паступова залівала яго, нібы там, за даляглядам, налівалася зарыва.

Ніка сцепанулася, можа, ад лёгкай жуды, можа, ад холаду.

І тады Івар дастаў свае "князеўскія" прыпасы.

— Вып'ем атруты? — сказаў ён. — Справім трызну, Толя?

— Самая атрута, — сказаў марак. — А і вып'ем. Такое ўбачыць, ды не выпіць.

— Вып'ем, — сказаў Івар. — За гэты народ, што там…

Марачок выпіў з крышкі тэрмаса і скарынкай падчапіў салакі.

— Бедны народ, — сказаў ён. — Збожжа сеялі — мякінку елі. Ездзіў на іх, відаць, хто хацеў. І шкада, што ездзілі. Бо вось ляжаць жа… Ён, народ гэты… у-у!..

Пакруціў галавою, бо слоў больш не было.

Сяйва яснела, ператвараючыся ў барву.

— За старога князя, — сказаў Івар. — Які ён ні быў, а лёг… І за Фёдара, што засяклі ў ардзе.

— І за ўнука, што… з маці, — шэптам сказала дзяўчына.

— Імя ж яго — не вем.

Івар выпіў. Трох чалавек маўчалі.

— Ведаеце што, — сказаў Толік. — Вы хвілін трыццаць можаце пачакаць?

— А што? — спытаў Івар.

— Я ў Шатры, да кума. Гэта дзесяць хвілін. Хачу на заўтра запрасіць.

І з гонарам дадаў:

— Сыну два месяцы.

— Добра, — сказаў Івар. — Канечне, трэба сказаць.

Толік пайшоў зрэзам вала, спусціўся ў катлавіну, знік з вачэй.

— Моцны, — сказала яна. — Расце сабе сярод гэтых руін, карэннямі камень ламае.

Ён змаўчаў. Не ягоная гэта была справа.

Яснела, гразнела зарыва. І скора стала зразумела, адкуль яно. Над бязмежным полем, адтуль, з-за яго абшару, выкаціўся вялізны, як шчыт, барвяны месяц. Барвяны, як рана, трывожны, як невядомая пагроза, ён усплываў з татарскага боку і асвятляў поле, глядзеў няўмольна на вал, на людзей, на зямлю.

— "Лісіцы брэшуць на барвяныя шчыты", — сказаў Івар.

— Гэта "ўчора"? — спытала яна.

— Не. Гэта і ўчора, і сёння, і заўтра. Гэта — заўсёды… Як той, чыя костка. І Толік. І яго сын. І заўтра гарэлкі нап'юцца, і кум прыйдзе… Ат, ды што там… І будуць успамінаць, як плылі…

Месяц наліваўся барвай, але здаваўся чамусьці менш пагрозлівым. Можа, таму, што ўсё было і ўсё будзе… Ух, як яны ляжалі калісьці, на полі: у купах, упяўшыся

адзін аднаму ў глоткі… Дрэўкі дзід раслі з іхніх грудзей… А ў Толіка жоўтагаловая, як лотаць, жонка, і заўтра ён абавязкова вып'е. Усё добра, толькі ў яго, Івара, дзірка на дне жыцця… А іначай і жыць не трэба. Гары яно, такое жыццё. Без добрых людзей, якія былі, ёсць і будуць, без іхняй праўды, чысціні, без бойкі за ўсё гэта. Бо так вось здохнеш.

— Ты дзе? — спытала Ніка.

— Там, — сказаў ён.

Над полем уставаў спакойны барвяны шчыт.

— Разумееш, — сказаў Івар, — я сярэдні просты чалавек. Ад мяне не застанецца памяці. Я не веру ў бога. І таму я не магу жыць іначай, не адчуваючы сябе… часткай усяго, што было, ёсць і будзе. Іначай я памру, знікну… без слядоў. Як для цябе тыя… у кратэры. А каб не яны, каб не нашы беларускія хлопцы ў Крычаве і пад Крутагор'ем — уся зямля стала б вось такой.

Ён хітнуў галавою ў бок папялішча, налітага чарнілам густой цемры.

— А я? — спытала яна.

— Я кахаю цябе, — сказаў ён. — Але што мне ў адным дні? Ты мне… назаўжды, як гэты свет, і паплавы, і валы, і… Беларусь.

І, памаўчаўшы, дадаў:

— Нават калі мяне не будзе… А ты думаеш іначай… Таму — ідзі…

Выліўшы ўсё, што было на душы, ён неяк холадна і прасветлена паспакайнеў.

— Я пастараюся забыць, — сказаў ён.

Яна сядзела, схаваўшы пад сукенкай ногі і абхапіўшы іх рукамі. Сядзела, паклаўшы падбароддзе на калені. І ўсю яе, разам з курткай, накінутай на плечы, разам з удумнымі вялікімі вачыма і ссунутымі бровамі, заліваў зарывам барвяны шчыт, які ўставаў над зямлёй, вялізны крывавы шчыт.

— Налі, — ціха сказала яна.

— За што вып'ем? — спытаў ён.

— За княгіню з сынам, — сказала яна.

Яны выпілі тое, што заставалася. Потым Івар устаў, перахапіўшы бутэльку за рыльца, як гранату. Устаў і падышоў да краю яра, і яна ўбачыла на фоне барвянага шчыта яго вялізную постаць.

— Ты што? — спытала яна.

— У бок татар, — з нейкай адчайнай весялосцю адказаў ён. — Трымайце, д'яблы копчаныя!

І, выгнуўшыся, мятнуў… Асветленая зарывам, бутэлька праляцела над ярам, і палёт яе быў доўгі — здавалася, канца не будзе. Яна праляцела яр і процілеглы схіл ля яго і ўпала недзе далёка, вельмі далёка ад іх, у крывавым полі.

— Збірайся, — сказаў ён. — Дай руку.

Яна глядзела на яго знізу дапытлівымі, дзіўнымі, трохі нават страшнымі ў гэтым зарыве вачыма.

— Сядай, — сказала яна.

Голас быў такі, што ён сеў, хаця і ведаў: дарэмна.

— Яны прайшлі, праўда ж? — спытала яна.

— Ну.

— І мы?.. І я прайду, і ўсё?.. Такое кароткае ўсё?.. Прайшлі — і косткі ў бульбе?

Ён маўчаў.

— Івар…

Ён маўчаў.

— Я яшчэ многага не разумею. І я… не магу без цябе ў гэты кароткі час… Што ёсць я без цябе?.. А ты… Я, разумееш… я слабая, відаць… А ты, я не ведаю, што такое ў табе?.. Але нешта трывалае, магутнае… Я не ведаю, што яно, але яно перажыве.