Хвоi гавораць

Чорный Кузьма

Стоячы, маўчыць дзядзька Язэп.

Астап i Пятрусь, палёгшы на мяккiх стружках, задумёна спяваюць:

Ой, за полем, полем ды за ўзгоркамi,

Пры вадзе берагавой ды пад чаротамi

Ды шумела асака...

Дзядзька Язэп выйшаў з гумна i пайшоў паволi, босы, па траве.

Ой, ды як жа асака ды шумлiвая!..

Ой, шумела ж яна, як гаварлiвая...

Яўхiм узяў у рукi бутэльку, паглядзеў, што пустая, i палажыў назад, сеў i маўчаў, мусiць, слухаў:

А там беглi-грукацелi

Залатыя-вараныя...

Яўхiм

адышоўся ўбок, прылёг каля сцяны на саломе i памог танклявым i доўгiм голасам:

Эй вы, э-э-ай-э-эй!..

Дзядзькi Язэпа нiдзе не вiдно.

Я выйшаў за вароты, глянуў на асеўшую сцяну пад жоўтыя клёны: на накошанай учора i прывяўшай за ноч палявой траве ляжаў нiцма дзядзька Язэп. Плечы яго траслiся, твар уехаў у траву, i з травою ж пераблыталiся чорна-сiвыя валасы на галаве. Я падышоў да яго i сеў.

Пахлi з гумна смалою стружкi, пахла з агародаў зямлёю. За платамi ў садах падалi спелыя яблыкi, i над намi спелi рабiны.

Уткнуўшыся тварам у траву, як малое дзiцянё, плакаў дзядзька Язэп.

IV

Над шырокай зямлёй пахне восенню, i яснымi днямi дзьме густы вецер. I шумяць-шумяць кусты над глыбакадумнаю рэчкай...

Дарога пазарастала патаптанай травою, часамi з далёкiх узгоркаў iмчыцца па ветры i асядае на яе пыл. Цяпер яна ад нядаўнiх дажджоў чыстая i ад сонца i ветру думна-вясёлая. На ёй ляжыць плуг, а з боку я - ляжу на ветры, гляджу, як за кустамi шыпшыны пасецца конь, i слухаю, як шумiць голле маладых асiн i бяроз. Адчуваецца, як пад iмi прэсна пахне рэчка.

Сягоння я зусiм не бачыў дзядзькi Язэпа. Цяпер ён не так нудзiць, больш можа гаварыць аб Мiхале - прывыкае патроху, што памёр ён.

Учора вечарам я таксама, як i раней, сядзеў з iм на прызбе. Ён весялейшы быў i расказваў са смехам, як Астап Варывончык леташняй зiмою пералазiў ноччу п'яны цераз калодзезь, думаючы, што гэта пералаз. Пералез i скочыў "на другi бок плота" i чуць не змерз у калодзезi, пакуль яго адтуль выцягнулi. Гэтую гiсторыю я многа раз чуў ад яго ж, i ён сам гэта ведаў, але гаварыў з вострымi славечкамi i смакаваў жартаўлiвыя фразы... Дося таксама хадзiла пад руку з студэнтам-практыкантам.

– Каморнiк?
– сказаў цiха дзядзька Язэп, кiваючы галавою ў бок цёмнай пары.

– Ён.

I мы маўчалi, а я думаў:

"Дося зусiм маладзенькая, i яна, скажам, не можа разбiрацца ў сваiх пачуццях i ў людзях. Але i няўжо сам дзядзька Язэп адстаўляе мяне на другарадны план, i няўжо толькi затым, што той студэнт?"

Ад гэтых думак нешта ўсю ноч i цяпер скрабе мяне за сэрца. Хочацца iсцi некуды, нешта рабiць важнае, нешта большае, чым ляжаць тут, на гэтай дарозе.

Я нервова ўсхватваюся i, сам не ведаю для чаго, аглядаю нядаўна завораны мною загон. Па iм спацыруюць вароны, нешта клююць i крычаць. Мне таксама хочацца крычаць i спяваць. Ва мне варушыцца напеў песнi:

Ды за таго шастака

Ды купiла мужыка...

У маiх перажываннях шырока раптам выплывае хор, якi спяваў гэтую

песню; быў я ў горадзе, сядзеў вечарам у тэатры i слухаў. Гэта было захапленне бязмежным, нiчым i нiкiм не прыцiснутым i не ўзятым пад мiзэрную хiтрасць. Так, як цяпер думкi аб Досi мучаць...

Якая мне можа быць работа дома адвячоркам?

Я саджуся i думаю.

Далёка вiдзён Пятрусь Мiхалiнчык - заворвае ржышча; iдзе ў вялiкiх ботах за плугам, кiваючы наперад, пасвiствае на ўсё поле, аж мне тут чутно, ад гэтага яму весела. Недзе за кустамi праязджае Яўхiм Стрыгун, я пазнаю яго па голасе - на каня яму нiколi не трэба крычаць, а ён крычыць, крычыць так, што на раллi трывожацца вароны.

Там, недзе за кустамi каля рэчкi, у дзядзькi Язэпа ляжыць сухая атава. Не можа быць, каб Дося не прыйшла скласцi яе ў копы. Успомнiўшы пра гэта, я повен думак, што мне ёсць чаго сядзець тут, на гэтай зялёнай дарозе, вечарам яна ўсё роўна будзе з студэнтам.

Цяпер у мяне страшная нецярплiвасць. Я адцягаю пад воз плуг, збiраю лейцы i пасля iду да дзядзькавай атавы. Там пуста, толькi ўсё ж таксама чароды дзiкiх птушак.

Повен расчаравання, я iду назад. Дайшоў да краю кустоў i бачу: маленькая i смуглявая, iдзе Дося. Iдзе босая, у сiнiм, з белаю хустачкаю на густых чорных валасах.

– Ваша атава зусiм сухая, - гавару я.

– Тата заўтра забiраць будзе.

Што мне ёй больш гаварыць? Седзячы вечарам з дзядзькам Язэпам i бачачы, як яна ходзiць з нейкiм практыкантам, у мяне складаюцца ў галаве мнагалiкiя цытаты; толькi не цяпер гэта... Я не ведаю, што мне больш ёй сказаць.

Мне страшна хочацца схвацiць яе на рукi i iмчаць некуды далёка, за сухую атаву, за бясконцае поле. Iмчаць, пакуль яна не заплюшчыць вачэй i не задрэмле. Тады я палажу яе на зямлю, абвеяную ветрамi i выхаджаную людзьмi, буду глядзець на яе, i тады ў мяне складуцца вялiкiя гiмны.

Цяпер жа я маўчу i гляджу на яе твар.

– Чаго ты так глядзiш?

Твар яе раптам робiцца ружовым, i я адчуваю, што i яна таксама не ведае, што гаварыць.

А можа ёй страшна гэта хочацца, каб я схвацiў яе на рукi?

У мяне ў галаве, у жылах пачынае стукаць кроў, i я ледзьве гавару:

– Ты доўга там будзеш?

– Атаву ў копы складу.

– Тады назад разам паедзем.

– Не, я пайду на той бок рэчкi, на хутары.

– Чаго?

– Да цёткi.

– Але ж начаваць дадому прыйдзеш?

Цяпер я знаю, што яна была зусiм дзiця: ёй здавалася, што калi вечарам ходзiць яна з практыкантам, дык кожны нават куст шэпча аб гэтым, закiды на гэта бачыла яна ў кожным, самым нявiнным слове.

Яна яшчэ больш пачырванела i з нейкаю як бы трохi крыўдай цi лёгкаю пагардаю сказала:

– Ну, а ты дзе будзеш сам начаваць?

Цяпер мне ўсё ясна. Тады ж радасна пацямнела ў вачах i з'явiўся спакой: iдзi сабе, iдзi, любая, вечарам я буду бачыць цябе.

– Мне пара ехаць, - сказаў я.