Каласы пад сярпом тваiм. Кніга другая. Сякера пры дрэве
Шрифт:
І тут рады не стрымаліся: пакаціўся па лавах вышэй і ніжэй, захапляючы ўсё новыя сектары, неадольны, магутны, гамерычны рогат.
Калі Рунін зразумеў, што смяюцца зусім не з ягоных жартаў, было позна: смех апанаваў усіх да апошняга. Ён паспешна кінуў на пераноссе пенснэ і ўбачыў усё.
Ад рогату, ад магутных, як прыбой, перакатаў ходырна трэсліся рады.
Рунін пачаў падымацца па прыступках. І тады Алесь стаў, каб закрыць Грыму спіной. Адсунуў яго плечуком.
Чацвёрка памагатых разам з суседзямі схапіла Грыму стаў і пацягнула далей
— Вы? — спытаў Рунін. — Вы, князь?
Некаторыя ўжо не маглі смяяцца і толькі пазяхалі, як рыба на пяску.
— Я з самага пачатку бачыў гэта, — сказай бледны Рунін. — Чаму вы зрабілі…
— Патрыёт стайні! — крыкнуў з-за спін Грым і здушана замыкаў.
— Хто яшчэ там? — спытаў Рунін.
— Хіба вам мала мяне аднаго? — спытаў Алесь.
— Я хачу ведаць, хто яшчэ?
— Як бачыце, усе.
Рогат рабіўся нясцерпны.
— Прычыны?
— Нежаданне бачыць вас тут. Нежаданне, каб нас вучыў розуму, — а праўдзівей — розуму— маразму, — такі, як вы… даносчык… цемрашал… згубіцель юных і чыстых…
— Без асабістых абраз!
І тады Алесь узняў руку.
— Жарты прэч… Нам абрыдзеў ваш панславіцкі смярдзёж… Абрыдла гэта маска драпежнасці… Нам абрыдлі вы. Вы пэцкаеце самае імя нашай радзімы, наша імя, наш незаплямлены гонар.
— Вы не патрыёты!
— Мы патрыёты больш на вас. Але мы не хочам велічы за кошт іншых народаў. Бо ўсе людзі зямлі — браты. І ўсе яны падобныя адзін на аднаго і на нас. На свеце няма горшых народаў… А калі ёсць, то іх робяць такія, як вы.
— Відаць, я яшчэ не скончыў ачысткі універсітэта.
— І не скончыце, — спакойна сказаў Алесь. — Я пайду адсюль, але пойдзеце і вы разам з вашымі ванітамі. Іначай вам на кожнай лекцыі будуць чыніць абструкцыю.
— Пасмешышча! — крычалі з радоў. — Квасны Платон!
Зноў успыхнуў рогат. Хлопцы з мясцовага зямляцтва зацягнулі па-руску забаронены пасля паўстання "Марш Кошута". Амаль без слоў, якія ведалі нямногія, але грозна ляцела мелодыя. У адказ ёй плесканулася недзе пад столлю марсельеза.
Амфітэатр віраваў. Кожны цяпер не разумеў, як маглі яны цярпець гэтую брыду і гніль хоць яшчэ адну хвіліну, як маглі забыць аб выключаных, як маглі мірыцца з прынізлівымі разважаннямі гэтай макрыцы.
Аўдыторыя выбухнула крыкамі.
— Ганьба! Мазгі лыкавыя! Вон! Вон!
Свіст, здаецца, ірваў муры і прымушаў дрыжаць шыбы.
Яны стаялі на пероне і, як заўсёды ў апошнія хвіліны, не ведалі, аб чым гаварыць.
— І ўсё ж гэта блазнаванне, — сказаў Кастусь. — Мужыкі з голаду ядуць траву, а ты дзеля няпэўнай асалоды звесці рахункі з гэтай старой малпай вылецеў.
— Хай яны мне з двума дыпломамі солі на хвост насыплюць, — сказаў Алесь. — Што ж, па-твойму, дазволіць яму атручваць мазгі і даносіць далей? А так яго прыбралі. Ды і з хлопцаў цяпер ніхто такому трызненню не паверыць.
— Добра, што
— Папусціцца Руніну было нельга. Стрывалі б гэта — сцярпелі б і большае.
Кастусь па чарзе пакусваў губы. Спачатку верхнюю — ніжнімі зубамі, потым ніжнюю — верхнімі. І раптам зарагатаў.
— Дурні вы… Дурні вы, але малайцы… Кашу — маноклем.
Другі ўдар звона разрэзаў халоднае паветра.
— І сапраўды, нічога не адбылося, — гаварыў далей Кастусь. — Выперлі гэтую сволач, пасмяяліся. Дыпломы — у цябе… Я гэта, уласна, таму, што сумна мне будзе. Але нічога… Можа, гэта і на лепшае. Патрэбна работа на месцах. Многія хлопцы нават кінулі універсітэт, у валасныя пісары ідуць… Працуй і ты, браце. Спадзяёмся.
— Буду, — проста адказаў Алесь.
З вагона вылез змрочны Кірдун.
— Час развітвацца, паніч?
— Як, Халімон, едзеш, значыцца?
— Еду, — буркнуў Кірдун. — Хто вас цяпер карміць будзе? Мне-то нічога, а ён вось трэцяга ніверсітэту не скончыў. Казаў яму, не звязвайся. З арэх таго дабра — на тры дні паху. А ўсё вы. Вы паніча збіваеце.
— Кінь, — сказаў Кастусь. — Абдымемся, ці што?
Кірдун выцер вочы.
— Ды што мне, самому вас не шкада? Маладыя такія, а без жыцця жывяце… Трэці звон.
— Убачымся, — сказаў Алесь.
— Убачымся. На справе.
Цягнік дыхаў парай на нізкае сонца, і яно, трапляючы ў сівыя клубы, мяняла колер. Рабілася атрутна-зялёнае.
Стары Вежа сустрэў унука, як заўсёды, знешне халаднавата:
— Адвучыўся? Ясна. Як кажуць, з прэндкім поврутэм.
— Выгналі, — сказаў унук. — Ну і сволачы!
Дзед прыкінуўся здзіўленым. Нават галавою пакруціў, шкадуючы наіўнасць і неабазнанасць унука. Пачаў цярпліва тлумачыць:
— Мы — нацыя вялікая, і дробныя сволачы нам у дзяржаве зусім без патрэбы.
Кірдун, які разам з Алесем атрымліваў маральную лазню — "нашто дапусціў", — раптам пачаў бурчаць. Пасмялеў у Пецярбургу, слухаючы размовы Алесевай кампаніі.
— До ўжо яму вучыцца. І так разумнейшы за ўсіх.
— І за мяне?
— Анягож, — сказаў Кірдун і асекся. — Не так мовіў, прабачце.
— Не, ты кажы. Кажы, калі пачаў.
Кірдун, як большасць простых людзей, не мог трываць натацый і катавання словамі.
— Вучыў многа… Многа пісаў… Шмат чытаў…
— Цік-кава, — сказаў дзед. — І што, хацелася б ведаць, вычытаў? Га, Халімон?
Раней Кірдун, напэўна, пачаў бы прасіцца, каб адпусцілі душу на пакаянне. А тут не вытрымаў:
— Вычытаў пра народы і пра роўнасць людзей.
— Ну-у? Не мож-жа гэтага быць!
— "Кішкай апошняга папа — апошняга цара… задушым", — раптам успомніў Кірдун. — Я яму, княжа, казаў: "Не варта, паніч, так уголас. Думайце сабе паціху, пакуль да кішак не дайшло".
— Яшчэ?
— "Айчыну, веру вярні нам, просім", — спадзеючыся толькі на заступніцтва Алеся, бубніў Халява.
— Бачыце вы. Яшчэ?