Каласы пад сярпом тваiм. Кнiга II
Шрифт:
Эдмунд смяяўся:
– А што? Хіба дрэнны?
– Для яе, відаць, не дрэнны. Ружавее, як півоня. Кніксен за кніксенам: “О, гер Вя-ры-га! Жартаўніч-ка! Што вы?!” Вось ажэнішся – мы да цябе ў госці прыйдзем, а ты сядзіш, кнасцер курыш. Дзяцей вакол – плойма. А пад галавой падушачка, і на ёй вышыта: “Morgenstunde hat Gold im Munde” – у ранняй, значыцца, гадзіне золата ў вуснах.
– А ён усё роўна да паўдня дрыхне, – падтрымаў Віктара Валеры.
– Я і кажу. I вось ён нас частуе. Адно яблыка парэзана на скрылёчкі і па ўсёй вазачцы раскладзена, каб больш было.
Вярыга не пакрыўдзіўся. Пацягнуўся і гулка ўдарыў сябе ў грудзі.
– Чэзлая ў вас,
Хлопцы зарагаталі.
– Вось што, хлопцы, – сказаў Алесь. – Пакіньце вы гэты паўрубель на сняданне.
– У мяне прынцып, – сказаў Вярыга. – Нічога не адкладвай на заўтра, акрамя работы.
– Не, сур'ёзна. Хадзем да мяне. Павячэраем, пасядзім, пагамонім.
– Нязручна, – сказаў Кастусь. – Толькі прыехалі – н'a табе хеўра.
– А не жэрці зручна?
– Усе збянтэжыліся.
– Ну, кіньце вы, сапраўды. – Алесь пачырванеў: пачыналася. – На апошняй станцыі яшчэ Кірдун купіў жывых ракаў. “Дзіва, кума, а не ракі. Адным ракам поўная торба... і клюшня вон тырчыць”.
Вярыга абвёў усіх вачыма і падкрэслена аблізнуўся.
– ён да цябе цяпер заўсёды хадзіць будзе, – сказаў Віктар. – Зойдзе і па-руску: “Есть есть?” А ты яму: “Есть нет”.
– Калі ласка, – перасек жарт Алесь. – Заўсёды буду чакаць.
Хлопцы муляліся, але пачыналі здавацца.
– Дык, кажаш, і ракі? – спытаў Вярыга.
– I ракі.
– А да ракаў?
– Як належыць. Белае віно.
– Белае?
– Белае.
– Хлопцы, – прастагнаў Вярыга. – Хлопцы, трымайце мяне. Трымайце мяне, бо я, здаецца, не вы-тры-ма-ю.
– Вось і добра, – сказаў Алесь. – Хадзем хутчэй.
Яны ішлі Неўскай узбярэжнай. Недзе далёка за спіной гучалі галасы астатняй кампаніі. Хлопцы назнарок адсталі, каб пакінуць сяброў удвох.
– Вось і ўсё, што я магу табе сказаць, – скончыў Алесь. – Такія, як Кроер, каб менш зямлі мужык атрымаў бясплатна, шкодзяць бацькаваму праекту. Загадзя адбіраюць у хлопа палову надзела, ды яму ж, за грошы, здаюць “у арэнду”. Страты ніякай. А пасля вызвалення скажуць: “Трымай, мужык, палову надзела ды не вякай...” А бацьку: “Маршалак, прабачце, але апошнія гады яны гэтай паловай не ўладалі. У арэнду бралі”. Дзед на такіх сяк-так цісне, але цяжка.
– Нічога, – сказаў Кастусь. – Больш людзей косы возьме, як прыйдзе бунт.
Звонка гучалі крокі. Імкнулася да мора магутная рака. Над горадам ляжала светла-сіняя, амаль празрыстая ноч.
– У Мсціслава маці памерла, – сказаў Алесь. – Хварэла даўно. Вечна па водах. Астаўся ён васемнаццацігадовым гаспадаром. Але зрабіць пакуль нічога не можа. Трохі не хапае да паўналецця.
– А што ён павінен зрабіць?
– Тое, што і я, як гаспадар стану. Адпусціць людзей.
– Думаеш, дадуць?
– Могуць не даць. Тут ужо – зрабіў дый стрэлу чакай.
– Вось так яно і ёсць.
Яны ішлі, абняўшыся за плечы.
– Як з маёй просьбай? – спытаў Кастусь.
– Я пагаварыў з усімі хлопцамі “Чартапалоху і шыпшыны”. Я кім пагаварыў, каму і напісаў. Хлопцы думаюць па-ранейшаму. “Братэрства” не распалася.
– Як добра!
– Мсціслаў, Пятрок Ясюкевіч, Мацей Біскуповіч, Усяслаў Грыма... ну, і я. Мы ўпяцёх узяліся за людзей, якіх ведалі. Разумееш, у хлопцаў справа пайшла весялей. А ў нас з Мсціславам нешта
– Што, мяркуеш, прычынаю?
– Мяркую, у Прыдняпроўі ёсць яшчэ адна арганізацыя. І вялікая. Шмат людзей яднае... Нехта рыхтуе вялікі закалат... Нехта бунт рыхтуе.
Памаўчаў.
– Доўга думаў, хто мае дачыненне. Вырашыў глядзець, хто з сумленных людзей, з тых, хто бачыць падлейшую нашу сучаснасць, а ходзіць вясёлы і бадзёры. Бачу: Раткевіч Юллян, Біскуповіч Януш, іншыя. А гэта ўсё людзі Раўбічавага кола. Успомніў адну падзею, на якую ў той час не звярнуў увагі. I займеў вялікае падазрэнне, што не абыходзіцца там і без пана Яраша.
– Пагаварыў бы.
– Нельга, Кастусь... Смяртэльныя мы ворагі з Раўбічамі.
– Ты што? З панам Ярашам, з Франсам?
– Але...
– Ды ты што? Ды ты як? А Майка?
– Цяпер памірыліся цішком. Ніхто нічога не ведае.
Кастусь схапіў яго за плечы і патрос:
– I ты думаў, што вы нарабілі?! Ах, шкада якая! Ах, які жаль! – Кастусь, як заўсёды ў хваляванні, гаварыў цяжка, з запінкай, блытаў словы.
– До аб гэтым, – сказаў Алесь. – Паспрабуем самі потым разабрацца. Дык вось, гаварылі мы з хлопцамі многа. Між іншым, і з тымі, што за нас тады заступіліся. Выбіралі вельмі асцярожна. Рафал Ржэшэўскі згадзіўся. Яшчэ хлопцы... Сашка Волгін згадзіўся. Доўга думаў. А потым кажа: “Мне, хлопцы, акрамя вас, дарогі няма”.
Хлопцы ішлі праз светлую, празрыстую ноч.
– Колькі ў вас людзей? – спытаў Каліноўскі.
Алесь дастаў з кішэні сшытак без вокладкі.
– На... Мы пакуль што з'ядналі ў гурт сто шэсцьдзесят чатыры чалавекі.
– Надзейныя?
– Да канца, – вельмі ціха сказаў Алесь. – На жыццё дык на жыцце, а калі на смерць, то і на смерць.
– Я веру, што ты – да канца, – пасля доўгага маўчання сказаў Каліноўскі.– Ты павінен ведаць усё, дружа. Толькі ўлічы: пасля таго, што я табе зараз раскажу, дарогі назад не будзе... У нас ёсць свая арганізацыя, “накшталт зямляцтва”. Гэта – для іншых. Назва “Агул”. Гэта палякі з усяго захаду, нашы беларусы, літоўцы. Трохі менш людзей з Інфлянтаў. Скажам шчыра, зусім мала ўкраінцаў. Колькасць членаў-студэнтаў нешта каля пяцісот чалавек. Людзі розныя. Адны проста за паўстанне заняволеных, другія – за нацыянальны рух, трэція – за аўтаномію... Вонкава дзейнасць зямляцтва заключаецца ў самаасвеце і дапамозе бедным студэнтам. Таму ёсць свая каса, узносы, свая бібліятэка. Грошы сапраўды ідуць незаможным. З бібліятэкай больш складана. Там забароненыя творы Міцкевіча, Лелявеля, нашы ананімы, руская патайная літаратура. Герцэн, напрыклад, амаль увесь. I “Дылетантызм”, і “Лісты”, і амаль усе зборнікі “Полярной звезды”, а з гэтага лета і “Колокола”. Ну, а потым – Фур’е, немцы, іншыя... Шмат чаго ёсць. Тыя людзі, якія карыстаюцца гэтай часткай бібліятэкі, – ёсць ядро. Не думай, што трапіць так лёгка. Наогул, у нас тры ступені. Пяць членаў “Агула”, якія добра ведаюць адзін аднаго, рэкамендуюць у “Агул” чалавека, за якога могуць паручыцца... Пяць чытачоў падспуднай бібліятэкі могуць рэкамендаваць у яе чытачы таго з членаў “Агула”, якому яны вераць і якога ведаюць. Я гаварыў пра цябе. Сябры з верхняй рады пад маю асабістую паруку дазволілі мне, мінаючы ступень “Агула”, увесці цябе непасрэдна ў склад асабліва давераных. Я расказаў пра цябе як на духу. У нас не хапае людзей. Асабліва з Прыдняпроўя... Мы ставім цябе на асобае становішча чалавека, аб удзеле якога ў верхняй радзе амаль ніхто не будзе ведаць.