Кэм кэрэ?иттэрэ

Бу са?а кинигэ ааптарын Валерий Николаевич Луковцев-Дьурустааны мин отучча сыл устата билэбин. Кини бэйэтин ба?а ?тт?нэн, утарсарбын кэрэйбэккэ, миигинэ суох, «Би?иги, сахалар…», «Сказ о народе саха» диэн кинигэлэрбин презентациялаа?ыны тэрийэн, оччотоо?у ты?аа?ыннаах сы?ыа??а к?м?скэспититтэн ыла ордук бодору?ан, алты?ан, бииргэ ?лэлэ?эн кэллибит. Уларыта тутуу, саха государственно?ын суолун тобулуу, сомо?оло?уу уонна атаанна?ыы, ?йд???? уонна ?с????, туруорсуу уонна чугуйуу, эрэнии уонна кэлэйии, сити?ии уонна хотторуу – барыта баара бу уустук будул?аннаах кэмнэргэ.

Ааспыт 30 сылы би?иги айдыбыт, туттубут: сити?иитин уонна хотторуутун тэ??э ?ллэстэбит.

Политика аам-даам тумана саба т??эрин А. Борисов «Хаарыан хампа к??х кытылым» диэн театральнай айымньыта эрдэттэн сэрэтэн, би?иги кэлэр кэскил ту?угар кы?аллыахтаахпытын к?рд?рб?тэ. Саха интэлигиэнсийэтэ театральнай искусствоны сайыннарар ара?ата суолдьут сулус буолбут суолтатын ы?ыктыбакка сылдьар буолан, норуотун ис чи?ин б???рг?т?р, са?а к?л??нэ ыччаттарга духовнай ?йд?б?л, н??л кырыс буолар.

Маны сэргэ ХХ ?йэ иккис а?аарыгар сахалыы т?р?т ?йд??х, санаалаах, дьо?ун майгылаах, саха оло?ун ис тыыныгар иитиллибит б?д?? суруйааччыларбыт сабыдыаллара ?йэлэр кирбиилэригэр т?р?т тутулбутун туура туттарбатахтара. Семен уонна Софрон Даниловтар, Далан, Болот Боотур, Моисей Ефимов, Иван Гоголев, Тумарча уонна литература кириитиктэрэ, чинчийээччилэрэ Василий Протодьяконов, Эрчимэн – саха са?атын к????рдэн, дьулу?уутун, кы?ал?атын дири?ник э?сэн ырытан, государственнай та?ымнаах ?йд?б?ллэргэ та?аарбыттара.

Ити быы?ык кэм?э саха ча?ылхай учуонайдара В.П. Ларионов, А.И. Кузьмин, М.К. Гаврилова, И.А. Аргунов, З.А. Корнилова, В.Р. Дарбасов, о.д.а. олох-дьа?ах бутууруттан, политическай бы?ыы-майгы ухханыттан ыл?аан, саха ыччатын харыстыы сатаабыттара, суолун-ии?ин ыйбыттара. Улугурбут политическэй система итэ?эстэрин-бы?а?астарын бы?аарарга Михаил Иванов-Багдарыын С?лбэ, Егор Алексеев, Уйбаан Федосеев-Доосо, Далан, Георгий Борисов, Уйбаан Ушницкай, Уйбаан Николаев, Дмитрий Кустуров ???л?р? улахан. Ааспытын иннигэр аны санаатахха, кимэн да киирсиилэр бааллара. «Саха омугу» тэрийбит Владимир Тимофеевич Николаев саха к???л санаата к?н?р?гэр элбэх сыратын биэрбитэ. Бу кэм?э культура, журналистика уонна ??рэх эйгэтэ саха ту?а, дьыл?ата диэн инники к????э тахсыбыта. Уйбаан Шамаев, Егор Жирков, Николай Максимов, Дьурантай, Тэрис, Уххан, Дабыл, Уйбаан Бурцев, Хомус Уйбаан, О?уохай Уйбаан, Ба?ылай Парников, Кыталык Ба?ылай, элбэх учууталлар суураллыбат суоллары тэлбиттэрэ, саха сахатынан кэрэ диэн ис туругу б???рг?пп?ттэрэ. Политическэй эйгэ?э аан бастаан к???л ?тт?нэн холонуу са?аламмыта. Бастаан айыл?аны харыстаа?ын ?тт?нэн киирсэн, онно тирэнэн, араас холбо?уктар ??скээн барбыттара. Ол ту?унан сырдатар «К?л??нэ ситимэ быстыбатын, ?гэс сал?анарын ту?угар» (2009 с.) кинигэ?э элбэх матырыйаал киирбитэ.

Итинник ?р? к??р??лээх, будул?ан буур?а курдук тула ытылла турар кэм?э М.Е. Николаев курдук государственнай уонна сахалыы тускуллаах ба?ылыгы талан та?аараммыт, нуучча уонна саха ньургуннара В.М. Власов уонна К.Е. Иванов, бастаан Аан Дархаммытыгар кынат дайыыта буоланнар, турууласпыппыт. Дьэ, кырдьык, саха дьолугар т?р??б?т ки?и диэн саныыбыт. Кини политикатын биир уратытынан буолар этэ: са?а к?л??нэ интэлигиэнсийэни иитэн та?аарар ту?уттан ыччат общественнай хамсаа?ыннарын бы?аччы к???лээ?ин уонна ?й????н.

Ол и?ин «Эдэр саас», «Эдэр интеллигенция» ыччат уопсастыбаннай тэрилтэлэрэ бы?аччы Президе??э туруорсууларын тиэрдэр, государственнай та?ымнаах ?йг?-санаа?а иитиллибиттэрэ. Оччотоо?у 25–30 саастаах ыччаттарга тирэнэн, би?иги Сахабыт ?р?сп??б?л?кэтин суверенитетын б???рг?т??, сайдыы историческай хардыыта сити?иллибитэ. Уонна билигин ол ыччаттартан санааларынан, дьыалаларынан с??мэрдэнэн, норуот т?с-бас, сис дьонун та?ымыгар ситтилэр-хоттулар, бэйэлэрэ иитээччи, у?уйааччы, салайааччы буоллулар. Олортон биирдэстэрэ Саха ?р?сп??б?л?кэтин демократическай акылаатын тутуспут, сахалыы сайдыылаах ?й-санаа, бы?ыы-майгы олохсуйарыгар т?л?нн??хт?к туруула?ар интэлигиэнсийэ биир бэлиэ бэрэстэбиитэлэ, кырдьыгы-сымыйаны, ?т??н?-м?к?н? эндэппэккэ араарар уонна ону к??н?гэр т??эрэн дор?оонноохтук

бы?аарар ураты дьо?урдаах, сытыы, муударай ?йд??х-к?р??лээх. ылыннарыылаах тыллаах, халба?наабат майгылаах до?орбут Валерий Николаевич Луковцев.

Дьэ ханнык дьон быы?ык кэм тургутуутун бодолорун, дьо?уннарын с?тэрбэккэ, дьэ ордук к????рэн, ситэн-хотон, хатарыллан ытыктанар, ыйар-кэрдэр суолталаах та?ым?а тахсаллар эбитий? Дьурустаан холобуругар к?рд?хх?, аан бастаан т?р?т сахалыы эйгэ?э-тыы??а иитиллэн, онно идэтийэн, норуотун дьыл?атын ийэтин ??т?ттэн и?эринэн улаатыахха наада эбит. Валерий Николаевич эдэригэр да?аны уол?амчы, охсу?уук позициялаах буолбатах этэ, тугу да бы?а-хото эппэт, на?аалаабат, нэмин буларга, иллээх бы?аарыыны, майгыны туту?а сатыыр. Бэрт бэрээдэктээх, номо?он, оттомноох да буоллар, и?игэр к??стээх, иитиилээх буора?ы мунньуммут, ??ннэрбит эбит. Бас-к?с интэлигиэнсийэ сабыдыалыгар иитиллэн история кэрэ?итэ, норуоппут харысхала, ис дьи?инэн, суоба?ын кырдьыгынан олорор, айар ки?и. Олох чахчыларын тылынан-дьыаланан к????рдэн, историческай суолталаах факт, событие гынар катализатор оруоллаах. Бэйэтэ бы?аччы политическай акциялары тэрийэр, сити?эр, к???л ту?угар туруула?ар хорсун саха саарына. С?пт??х ирдэбилгэ ту?аайыллан, саха к???л?н, т?птээх оло?ун, кэскиллээх сайдыытын ту?угар сытыы б?р?? буолан са?ылынна, политиканы уонна историяны алты?ыннарар суруналыыстыка?а биир бэлиэ к?ст??нэн буолла.

Кини айар-суруйар идэтин ситиитин-хотуутун суолун биэтэктэрин та?аарбыт кинигэлэрэ ча?ылхайдык туо?улууллар: 36 саа?ыгар, саха эр ки?итэ ситэр-хотор кэрдии?игэр, «Балыырдаах 1986 сыл» диэн докумуоннарга оло?урбут политическай публицистиката тахсыбыта. Бу кинигэ 1928 сыллаах Киин Комитет батталлаах уураа?ын ылыммат к?л??нэ ??мм?т?н к?рд?рб?тэ. Онтон а?а дойду сэриитин кэмигэр сут-кураан содулугар ыалдьан, хоргуйан ?лб?ттэр сордорун-му?нарын арыйан, ?т?? ааттарын тилиннэрбитэ, биир дойдулаахтарын иннигэр ыар буруйдаах муус с?рэхтээх салайааччылары норуот, история дь??л?гэр та?аарбыта. «Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат» диэн, Кыайыы ?б?л??йдэригэр с?п т?бэ?иннэрэн, 2001, 2006 уонна 2019 сылларга та?аарбыт кинигэлэрэ архивнай докумуоннарга, дьон тыыннаах кэрэ?элиир кэпсээннэригэр тирэ?ирбит историческай чахчылары арыйар политическай сытыы публицистика, историческай чинчийии, анаарыы холобурдара буоллулар.

Оттон «Кэм кэрдии уонна ки?и» (2007 с.), «К?л??нэ ситимэ быстыбатын, утум сал?анарын ту?угар» (2009 с.) уонна «Норуот кыа?а – к?м??л к???э» (2014 с.) диэн кинигэлэриттэн Валерий Николаевич ураты айар ньымалаа?ын, сыалла?ын-соруктаа?ын, кини курдук атын ким да суо?ун билиммиппит. Ол кини уратыта туохха к?ст?р?й?

Олох тирээн турар уонна уларыйбат соруктарын к?рд?р?р, ырытар, дакаастыыр, сити?эр суолларын-иистэрин тобулуунан дьарыктанар дьоннору сырдатар, кинилэр ?лэлэрин, айымньыларын ыл?аан, с??мэрдээн, т?мэн, са?а турукка та?ааран, биир кэлим дь???й??, историческай документальнай айымньы гынан о?орон та?аарар модун, ситимниир, тобулар интеллектаах, дь?кк??рдээх, дьулуурдаах, т?л?нн??х с?рэхтээх, айар дьо?урдаах. Кини исти?ник э?сэр, дири?ник хорутар, ымпыгар-чымпыгар киирэр масштабтаах анализтыыр уонна синтезтыыр ?йд??х, ону хомо?ой, сытыы сахалыы тылга т??эрэр кыахтаах.

Маннык айыл?а дэлэгэй бэлэ?ин, о?оруутун, аналын сатаан сайыннарбыт ки?и, би?иги ??лээннээхпит, бэйэтин кэмин тыын боппуруостарын, били??и олох тыгыалас тымырын, бириэмэ бэлиэ дьонун ?й?н-санаатын, соругун сурукка т??эрэн аа?ааччы киэ? эйгэтигэр били?иннэрэр. Кэлин чинчийээччилэр матырыйаал о?остоллоругар анаан сорук о?остон ?лэлиир. Ол быы?ыгар бэйэтэ с?рэ?э с?б?л??р, умсугуйар дьарыгынан уус-уран тылбааска ылсы?ар. Сэбиэскэй литература классига Чингиз Айтматов аатырбыт сэ?энин, талааннаах суруйааччылар Андрей Геласимов, Владислав Авдеев, Виктория Габышева б?д?? айымньыларын саха аа?ааччытыгар тириэртэ. Уопсастыбаннай ?лэ?э син биир кытты?ар, т?р??б?т дойду, бар дьон ту?угар уопсай дьыала?а бэйэтин сэмэй кылаатын киллэрсэр.