Кэм кэрэ?иттэрэ
Шрифт:
Т?рд?с ирдэбил тас эйгэ уларыйыытыгар ки?и ис кыа?а дь??рэлэ?иитигэр туруоруллар. Ол эбэтэр аныгы кэм тэтимэ олус к??скэ уларыйда, киирбит-тахсыбыт, турбут-олорбут, иилэ хабан ылан туттан-хаптан и?эр ки?и сити?иилээх буолар ?йэтэ ??скээтэ. Былыргы курдук сыта-тура толкуйдаан, араастаан эридьиэстээн, атах тэпсэн олорон бы?аарсар кэм ааста. Онуоха дь??рэлээх ээл-дээл, му?кук, сыылба сырыылаах, бытаан айаннаах майгы эмиэ хааларыгар тиийэр. Т?ргэн-тар?ан туттуулаах, элбэх дьарыгы тэ??э тутар, ?г?с ки?ини кытта алты?ар, ула?а санаатын булкуттарбат ис чи?нээх ки?и табыллар бириэмэтэ буолла. Онуоха дь??рэлээн аныгы саха о?ото хамсаныыта, ?йд??р-толкуйдуур тэтимэ быдан т?ргэтээбитин психологтар бэлиэтииллэр.
Маны сэргэ аныгы тэтимнээх, к?рэс былдьа?ыылаах олох ки?и эт-хаан ?тт?нэн чиргэл буоларыгар кытаанах ирдэбиллэри туруорар. Ара? ки?и со?уллан хаалар. Онон
Бэ?ис ирдэбил оло?у анаарар к?р?? уларыйыытыгар сытар. Ол эбэтэр ки?и оло?о диэн ки?киниир киэ? куйаар эйгэтиттэн ситим тарпыт кут сайдыыта буолар диэн т?р?т ?йб?т?н-билиибитин са?алыы сайыннарыы. Материалистыы мас курдук судургутук оло?у анаарыы т?м?гэр ки?и оло?ун ураты кистэлэ? анала суураллар, суолтата намтыыр, бэйэни салайынар кыа?а кыа?ыланар. Оттон т?р?т сахалыы ?йд?б?ллэринэн ырыттахха, ки?и ис кыа?а – бараммат к?нд? бар?а. Ону тута сылдьар буолан саха ыччата барытыгар дьо?урдаах, атын омуктар ыччаттарыгар к??н?н т??эн биэрбэт. Оннук к????гэр к????, кыа?ар кыа?ы, эрчимигэр эрчими эбинэр буолан, саха ыччата оччугуйтан да улаханы ??скэтэр, та?аарар кэскиллээх. Онон «кыра-хара омукпут» диэн бэйэни сэнэнииттэн тардыныахха, ыччаппыт кэскилин та?нарымыахха. Суорун Омоллоон саханы «куттас омук» диэн эппит да буолла?ына, кини, араа?а, т?р?т кыа?ын батталга киэптэтэн, хас репрессия аайы к???рээн, алаа?ыгар б?гэн ордубут дьонун а?ынан эппитэ буолуо. Куттас, кутуйах хороонун кэ?этэр омук маннык ?с м?л?й??н квадратнай километр тухары тайаан сытар сири иччилээн, олох-дьа?ах тэринэн иитиллэн олоруо суох этэ. Би?иги курдук ахсааннаах уонна онуоха дь??рэтэ суох киэ? сирдээх омук б?т?н аан дойду ?рд?нэн суох. Айыл?ата тыйы?ын этэ да барыллыбат. Онон си?нэриилээх, сэнээ?иннээх сы?ыа??а киирэн биэрэр ончу сатаммат. Хата, т?тт?р?т?н, дьэ эбии сэтэрэн, дьэ эбии кэ?ээн кимиилээхтик киирсэн и?иллиэхтээх. Ол курдук саха интеллигенцията быы?ык кэмнэргэ туруорсуулаах буолара. Бу кинигэ эмиэ ол кэрэ?итинэн буолар.
Алтыс ирдэбил Одун хаан о?о?уутун, Чы?ыс хаан ыйаа?ын туту?уу к?рэ?эр к?ст?р. Ол эбэтэр омук бы?ыытынан бэйэ бодотун, аналын туту?ар кыахпытын тургутуу. Этиллибитин курдук, а?а?ас эйгэ?э тар?анан хаалыахха с?п, олорор сирбитигэр элбэх дьон аа?наан кэлиэхтэрин с?п, иинэ?эс, му?кук ыччаттанан кэрэгэй кэскиллэниэххэ с?п. Бу барыта Одун хаан о?о?уутун, Чы?ыс хаан ыйаа?ын ситэри ?йд??б?кк? та?нарбыт содулугар арыллар ?л?? ма?алайдара. Ки?и аймах к?н сирин дьоллоох иччитэ буолан айыллыбыт аналлаах. Ол тэ?э саха омукка ананыллыбыт кыталыктаах кырдаллардаах хотугу дойду туругун ту?угар сахалар ?рд?к эппиэтинэ?и с?гэллэр. Ол да и?ин айыл?а харыстабылын дьаны?ан туруула?абыт, саамай ыалдьар, сомо?оло?ор чопчубут онно иитиллэр. Айыл?а ч?л туругуттан сиэттэрэн олохпут уйгута, дьыл?абыт о?о?уута т??рэх тэбэр. Онон суверенитет диэн угуйуулаах к???л туруга айыл?аны харыстаа?ынтан са?аламмыта уонна кииннэммитэ. Иитиллэр ийэ эйгэбитин та?нарбатахпытына, Иэйэхсиппит кэлэйиэ суо?а, Айыы?ыппыт арчылыы сылдьыа. Оччо?о кэхтии, иинии ыар тыына би?игини тумнуо. Айыл?а тыынынан тыыннанан хас биирдиибит ?йэтэ у?уо, омук кэскилэ кэтириэ.
Сэттис ирдэбил – ба?ылыыр былаас уларыйыыларыгар туруула?ыы. Ки?и аймах историятын анааран к?рд?хх?, т???л??х элбэх государстволар ??скээбиттэрэй уонна сууллубуттарай? Оттон кыахтаах омуктар са?а хаан эбинэн, ааттарын салгыы салайан, ?сс? к????рэн и?эр буолар эбиттэр. Саха да саха ааттаммыта т?? былыргыттан. Хаста да дь???н кубулуйан, олох стратегиятын уларытан, бу с??рбэ биирис ?йэ?э ?ктэннэхпит уонна салгыы сайдыы стратегиятын тобулабыт. Билигин Россия учуонайдара саханы пассионарнай омук диэн билинэллэр.
Кэнэ?э?ин-кэнэ?эс ки?и аймах омугунан буолбакка, ?й-санаа, майгы-сигили кылааннаахтарынан салайтарар кэмнэрэ ??н???э. Оччо?о эрэ сирдээ?и олох силигилиир кыахтаныа?а. Онно дьо?уннаах дуо?унастарга, иилиир-са?алыыр т?м?к бы?аарыылары ылынар тэриллиилэргэ саха ыччата к??н?нэн кыттарыгар эрэллээхпин. То?о диэтэххэ, би?иги курдук айыл?а эриирдээх ирдэбилин этигэр-хааныгар и?эрэн, эйэ?эс, сайа?ас, ньыгыл уйул?аламмыт омук суох. Би?иги курдук к???л ту?а диэн то?ортон-хатартан толлубатах омук суох. Би?иги курдук а?а?ас киэ??э тарды?ар, аан дойду та?ымынан ?т??н?, сырдыгы, кэрэни ыраланар омук суох. Би?иги курдук быста-быста сал?анарга ??р?йэх буолбут, ба?ылыыр омуктар быыстарыгар бэйэ бодотун ?йэлэри курдаттаан ы?ыктыбатах омук суох. Би?иги курдук Киэ? Куйаар та?аратыгар с?г?р?йэр, айыл?а?а дь??рэлээх ки?и аймах ки?илии майгытын ??скэппит итэ?элин та?нарбатах омук суох. Онон би?иги ис турукпут ыраас, аньыы, сэт-сэлээн мунньуллубатах, ол аата айыл?аттан да, ки?и аймахтан да иэстэбил т?р??тэ суох. Хата ки?и аймах алгыстаах ?т??н? к??тэр эрэл санаата тус хоту ту?аайыллар. Ол аата, би?иэхэ, сахаларга, хотугу дойду хо?уун, дьо?ун олохтоохторугар.
?б?гэ ?гэ?инэн, ?лб?т с?бэни омук бэйэтэ эрэ сити?эр. Туораттан кэлэн абыраабыт, ?р? тардыбыт суох. Ар?ааттан-со?урууттан ?рэр хахсаат тыал астар ту?а биллибэт. Онон хотугу муора хонно?ор хор?ойбут саха омук дьыл?ата былыргыттан быйылгыга да, кэнэ?эски да ?тт?гэр иитэн та?аарбыт сайдам са?а к?л??нэтиттэн, ??нэр ыччатыттан тутулуктаах. Иитиллибит – иэстээх.
У.А. Винокурова,
«К?л??нэ ситимэ быстыбатын,
утум быстыбатын ту?угар» кинигэ (2009)
киирии тылыттан
САХА НЬУРГУНА ДЬ?Г??Р СУРКУОП
Туругу, соругу атыннык к?р?????
Саха ?р?сп??б?л?кэтин с??с сылын кэрдии?э б?тт??н дойду уустук ?йэтин – ?ксэ будул?аннаах, атаанна?ыылаах, алдьатыылаах А?а дойдуну к?м?ск??р сэриилээх, ол кэннэ ???ээ ?кс?й??лээх, онтон былаас эстиилээх, та?нары т????лээх, кэли??и кэм?э са?аттан ?н?йэ сатаа?ыннаах иннэ-кэннэ биллибэт кэмигэр т?бэстэ.
Бу били??и кэм уратыта – Арассыыйабыт инники к?р??тэ чопчута суох, сайдыы суолугар киирбиппит к?ст?бэт. Ол да буоллар, Сахабыт Сиригэр ?р?сп??б?л?кэлээх омук хайаан да кэскили к?р??лээх, сыаллаах-соруктаах буоларбыт эрэйиллэр.
Баар бала?ыанньаны анааран, кы?ал?аны аа?ар-суоттуур хара?ынан к?р?н, с?бэни т?мэн, уопсай ?йд?б?л ??скэттэхпитинэ – иннибит диэки эрэллээхтик хамсаныахпыт.
Салгыы тус бэйэм санаабын, толкуйдаан та?аарбыт тобулбун дьон-сэргэ бол?омтотугар ту?аайабын.
Сир баайын хостоо?унугар – харыстабыллаах сы?ыаны
Саха сиригэр сир баайын хостооччулар тулалыыр айыл?а?а хоромньута, олохтоохторго охсуута суох ?лэлиэхтээхтэр. Би?иэхэ ?лэлиир аан дойдуттан капитал кыттыгастаах корпорациялартан холбо?уктаах омуктар ылыммыт экология?а стандартарын туту?ан ?лэлииллэрин ирдиир кэммит кэллэ.
Б?л?? уутун киртийиитэ, Саха сирин ар?аа ?тт?н экологията аан дойдуга б?д??н?р?нэн биллэр аламаас уонна нефть-газ корпорацияларын айыл?а?а сы?ыаннарыттан тутулуктаах. Кинилэр уонна чох корпорацията, кы?ыл, ?р?? к?м???, сурьманы, тимир таа?ын хостуур улахан хампаанньалар бары цивилизациялаах дойдулар та?ымнарынан экология ирдэбилин туту?ууга ыраас барыыстарыттан уон быры?ыан кэри?ин, онтон да ?рд?г? ту?аайыах тустаахтар.