Кэм кэрэ?иттэрэ
Шрифт:
Би?иги бары дойдубут сайдыы киэ? суолугар эрэллээхтик киириэн итиэннэ са?а технологияларга оло?урбут олох-дьа?ах, уопсастыба тутулугар к??? к?т?н тахсыан ба?арабыт. Саха сирин олохтоохторо о?орон та?аарыы дьо?ус тэрилтэлэрин ??скэтиинэн уонна бэйэ дохуоттаах дьарыгын кэ?этиинэн хайаан да дьарыктанарбыт ирдэнэр. Мин к?р??бэр, мантан салгыы кэм?э Саха сирин орто саастаах хас ???с олохтоо?о, хас иккис эдэр ки?итэ дохуот киллэрэр бэйэ дьарыгын булуммут, о?остубут буолуохтаах.
Са?а ?йэ – са?а технологиялары ба?ылаа?ын, онуоха оло?урбут са?аны о?орон та?ааран ырыынакка эргинии кэмэ. Са?алыы к?р??лээх урбаанньыттар уонна к???л тыыннаах, дьо?урдаах эдэр дьоммут хорсун санааларынан Саха сирэ Азиатскай-Тихоокеанскай ырыынакка тахсар ураты суолларын тобулуохтара диэн эрэнэбин. Онно Саха сирин минералларын
Би?иги суол арахсыытыгар турабыт.
Эбэтэр иннибит диэки хардыылыыр бэйэбит ыллыктарбытын булан, киэ? сайдар суолга тахсыахпыт, эбэтэр хаалынньа? буолуу уонна дьадайыы би?игини э?иэ.
Ийэ тыл, т?р?т култуура – баар буолуубут мэктиэтэ
Дойдубут т?р?т омуктарын тыллара уонна култууралара – би?иги Арассыыйабыт чэлгийэр тыына, харысхаллаах баайа буолар.
Кинилэри барыбыт б?тт??мм?т баайын бы?ыытынан харыстаа?ын, сайыннарыы уонна омуктар култуураларын дь??рэлэ?иннэрии – норуоттар бэйэ-бэйэлэрин ?йд????лэрин уонна Арассыыйа биир сомо?о буолуутун мэктиэтэ диибин.
Би?иги 2009 с. «??рэ?ирии ту?унан» федеральнай сокуо??а киирбит уларыйыылар содулларын умнубаппыт. Ол уларыйыыларга с?п т?бэ?иннэрии диэн ааттаан республика сокуонуттан национальнай-региональнай компонент ту?унан ыстатыйаны суох гынаары ыгыы-т??р?? буолбута. Онно бастаан Ил Т?мэ??э би?иги саха норуотугар, хотугу омуктарга тыын суолталаах сокуоммут с?ннь?н туруула?ан к?м?скээбиппит. Федеральнай сокуону о?орооччуларга кытта сабыдыаллаабыппыт.
2018 сыл саа?ыгар Ил Т?мэн 5-с ы?ырыылаах мунньа?ын дьокутааттара мин ??рэнэр тылы талыыга к???л?, т?р??б?т тылы ??рэтэр бы?ыыны-майгыны хааччыйар тэрээ?ини б?р?к?рээттии быраабыла?а хаайан хааччахтыыры, ??рэх тылын талар быраабы оскуола та?ымыгар эрэ киллэрэргэ сорунууну Т?р?т Сокуо??а оло?уран утарбыппын ?й??б?ттэрэ.
Ил Т?мэн ити к??стээх бы?аарыытын салгыы Госдума?а туруула?ыннара миигин ыыппыта. Ол т?м?гэр ??рэнэр тылы талыы к???л?н уонна республикалар судаарыстыбаннай тылларын та?ымын т??эрии сатамматын ту?унан би?иги туруорсуубут ?й?мм?тэ уонна аахсыллыбыта.
Били??и кэм?э аны у?уйаан саастаах, бэ?ис-алтыс кылааска тиийэ саха о?ото т?р??б?т тылыттан к?рг??м?нэн тэйэн эрэр. Бу ааннаабыт кы?ал?а элбэх ыалы, нэ?илиэк аайы дьону долгутар.
Манна са?а дьа?аллар наадалар. Т?р??б?т тылы сыыппара эйгэтигэр то?о анньан киллэрии су?аллык ?б?лэниэх тустаах о?о аймах компьютергэ, т?л?п????э ийэ тылынан аа?ар, оонньуур, к?р?р кыа?ын уталыппакка, салгыы бириэмэни с?тэрбэккэ хааччыйыахтаахпыт. Ону о?орор, айар, олоххо киллэрэр дьо?урдаах дьон ?лэлэрэ бы?аччы уонна киэ?ник ?б?лэнэрин сити?ии – бу тыын суолталаах сорук буолар.
Доруобуйа харыстабылыгар, социальнай бэлиитикэ?э ураты бол?омтону
Били??и кэм уратыта – пандемия уонна кини тар?анарын тохтотор охсу?уу ??р?йэхтэригэр оло?уран, доруобуйа харыстабылын ситимин т?рд?ттэн тупсарар сорук турар.
Ураты бол?омтону тыа сирин уонна аччыгый куораттар олохтоохторугар б?ддь??т уонна страховка суотугар т?л?б?рэ суох хаачыстыбалаах медицинскэй к?м? о?о?улларыгар ууруохтаахпыт.
Ол ту?угар ылыллар сокуоннар сарбыйыыга т?бэспит медицина ?лэ?иттэрин ахсаанын ч?л?гэр т??эриигэ ту?уланыах тустаахтар. ?р?сп??б?л?кэ туруорсуулара дьон доруобуйатын к?р??гэ ту?уламмыт федеральнай бырагырааммаларга киирсиэхтээх, доруобуйа харыстабылын судаарыстыбаннай уонна муниципальнай ситимнэрин салгыы сайыннарар дьа?алларга кыттыахтаах.
Сокуоннар уонна бырагырааммалар ки?и доруобуйатын тупсарар, физическэй культура, спорт сайдыытын ?й??р, тулалыыр эйгэ ыраас буоларын ирдиир, нэ?илиэнньэ санитарнай-эпидемиологическай ?тт?нэн куттала суох олоруохтаа?ын хааччыйар аналлаахтар.
Дьиэ кэргэни, ийэ, а?а буолууну, о?о саа?ы, доруобуйаларынан хааччахтаахтары уонна саа?ырбыт дьону, ??скээбит са?а бы?ыыга-майгыга ?лэлиир социальнай сулууспа ситимин ?й??р дьа?аллар к?дь??стээх буолалларын сити?иэхтээхпит.
Ыччат дьо??о аман ?с
Эдэр ки?и – эн дойду? инники кэскилин
Билэбин, э?иги эрдэлээн ситэргэ-хоторго тиийэ?ит, олоххут суолун бэйэ?ит тала?ыт, бы?аара?ыт.
Тус дьыл?аны о?осторго, дьиэ кэргэни тэринэргэ, оло?у тутарга уонна кэскили у?анарга хорсуннук киирси?. Сыалы-соругу сити?эр ту?угар ???с буолу?, ?р?й?н-ч?р?й?н биэри?.
?лэ уонна дохуоту киллэрэр дьарык – бу эрэ ки?и бэйэтин эрэллээхтик сананарыгар, сити?иилээх буоларыгар тулхадыйбат тирэх.
Санаа?ытын к????рд??. Э?иги барытын сатыаххыт.
Мин с?бэм. Мин кимминий, ким-туох буолуохпун ба?арабын, мин тугу гынан дохуот о?остобун диэн элбэхтик эргитэ санаа?. Итиннэ хайаан да хоруйу булан тэйи? уонна иннигит диэки дьулу?у?.
Т?р?пп?т с?бэтин эмиэ бол?ойу?. Са?аламмыты сал?ааччы буолар улахан суолталаах.
Биир са?а, балайда уустук соругу э?иэхэ туруорабын. ???н? о?орууттан атын, ?гэс буолбут ?лэ к?р??нэрин та?ынан, э?иги, Саха сирин эдэр олохтоохторо, са?а бородууксуйалары о?орон та?аарар дьо?ус тэрилтэлээх уонна бу хайысха?а санаа?ытын сити?эргэ дьаныардаах буолу?.
Ону та?ынан о?орон та?аарбыккытын тас ырыынакка атыылыырга, экспорка бэйэ?ит бородууксуйа?ытын тиэрдэргэ кы?аны?.
Мин э?иги Сахабыт сиригэр ыраахтан тиэллэн кэлэр малы-салы, табаары солбуйар о?о?уктары тобулан олоххо тэнитиэххитин ба?арабын.
Дьокуускай билигин – хаалтыстаах, бартыбыаллаах, сулууспалаах, уонна б?ддь??ттэн ?лэлээх дьонунан толору куорат.
Киин куораппытын о?орон та?аарааччылар уонна уран тарбахтаахтар куораттарыгар кубулуту? диэн ы?ырабын.
Э?иги, Саха сирин эдэр ыччата, сайдыыга к??? к?т?н тахсыыны, сайдыыны ситиспит дойдулар бу иннинээ?и к?л??нэлэрэ дойдуларын ту?угар о?орбуттарын курдугу о?орор, кыайар аналлааххыт.
Эрэнэбин эдэр дьо??о, итэ?эйэбин кэхтибэт кэскилгэ!
САХА?А СЫРДЫК ЭРЭЛИ СА?АР
«Уол о?о ?с кырыылаа?а, ураа?хай у?уктаа?а» диэн хай?ал тыллара чахчы уратылаах, к?нн?р? дьонтон та?ыччы эр бэрдэ, элик ?т??тэ ки?иэхэ ту?аайыллан этиллээччи. Саха омук барахсан оннук туйгуннардаах буолан, былыр-былыргыттан ту?угар тууланан, иннигэр илимнэнэн, эстибэккэ-быстыбакка кэллэ?э. Кинилэр, ураа?хай саха хоодуоттара-хо?ууннара у?ук т?гэн, кы?ал?а кы?айда?ына, ?лэ?э, булка, к?н-хаан к??эйдэ?инэ – кыргыска да?аны, бар дьоно тумус туттар, дурда-хахха к??н ки?илэрэ буолан ?р???йэллэрэ. Оннук, омугун дьолугар т?р??б?т биир у?улуччу ки?инэн дьон-сэргэ Матвей Евсееви ааттыан ааттыыр. Кинини т??? да?аны биир саастыылаа?ым буолбутун и?ин, кырыы эрээри, ураты сиргэ т?р??б?т-??скээбит, сэбиэскэй кэм?э иитиллэн ?лэ?ит, ки?и буолбут Матвей Евсееви мэлдьи би?ирии, с???, хайгыы, толло да?аны к?р?р?м. Хайдах итинник уустук биисинэс эйгэтигэр, буолаары буолан, дьалхааннаах то?ус уонус сылларга то?у анньан киирэн, сити?иилээхтик ?лэлиирин ?йб?р сатаан батарбатым. Кини ким да бэлэмэ, ???ээттэн ?р? тардыыта суох оло?ор, ?лэтигэр суолун бэйэтэ солонон, к?м?с-алмаас хостоо?унун, батарыытын курдук омук ааттаахтара, урдур?аччылара эрэ ба?ылаан-к???лээн илдьэ сылдьар о?орон та?аарыы, урбаан эйгэтигэр эргичийэн тахсыылаахтык ?лэлиирин, саханы бырамыысыланнаска киллэрбитин дьон-сэргэ би?ириир, олус хайгыыр. Биир бэйэм, тэ??э кэриэтэ ?рд?к ??рэххэ ??рэммит, эмиэ саха тыатын сириттэн, у?ук, кытыы нэ?илиэктэн тыыллан-хабыллан тахсыбыт ??лээннээхпинэн киэн тутта саныыбын. Уонна, олохтоох дьон барытын кэриэтэ, саха да?аны итинник уустук о?орон та?аарыы хайысхатыгар атын омуктартан хаалсыбакка, ?сс? ордуктук ?лэлиэн с?б?н дьи? дьыаланан, к??стээх ?лэнэн дакаастаабыт, итиэннэ к?н б?г?н?гэр диэри айымньылаахтык ?лэлээн, ча?ылхай холобуру к?рд?р? сылдьарыттан олус ??рэбин-астынабын. К?рс?н кэпсэтиэх иннинэ, атын араас матырыйаалы билси?эргэ кини эт саастыы, о?о саа?ын до?орун Н. Михалева-Сайа «Саханы быы?аабыт саха» диэн интервьютун на?аа с?б?лээн, ылынан аахтым. Онуоха тирэ?ирэн, то?оостоох т?гэн тосхойбутунан, М.Н. Евсеев к??рээннээх ?лэтин-хамна?ын, оло?ун ту?унан кинилиин атах тэпсэн олорон кэпсэтииттэн кылгастык киэ? эйгэ?э били?иннэриэхпин ба?арабын.