Кніганошы
Шрифт:
І толькі ці не занадта нізка была апушчана сівая, як дзьмухаўка, галава.
Голас Вольке адарваў Буткевіча ад назіранняў. Паручнік перабіраў кніжкі, высыпаныя на стол.
– Каляндар, - сказаў Вольке, - заметка, як трэба яшчэ з зімы рабіць ляднік, запасячы на лета лёд. Па-польску. Нашто гэтым дзікунам ляднік? Хіба што п'яным адсыпацца? «Казачка пра трох братоў, нявесту і яблычка...» Культурнае чціва... Яшчэ адзін каляндар, жамойцкі. А тут... «Пакуты беднай сялянкі і багатага лорда»... Гэта па вашай часці... А
Ён варушыў губамі, разбіраючы літары.
– Не па-людску неяк гучыць.
– Чаму? Яны так гавораць.
– У гэтым і небяспека, - павучальна сказаў Вольке.
– Што ж, сёння ім, потым хахлам, а потым яшчэ, крый Божа, палякам.
Рукі ягоныя раптам здрыгануліся над танюткай кніжкай у цёмнай з разводамі вокладцы.
– Ого!.. «Апавяданні на беларускай гаворцы»... І адразу ж крамолай засмярдзела... Вось вам і малітоўнічкі... Спачатку яны, а потым наконт царскага сямейства.
– Ды ў чым там справа?
– А вось апавяданне: «Чы добра мы зрабілі, пакінуўшы вунію?» Бачыце, яшчэ разбіраецца, мужыцкая морда. Не з такой галавою людзі гэта вырашылі, а ён ім пытанні задае... «Чы добра?»
Ён глядзеў на кніжку і цмокаў языком. А за акенцам усё яшчэ стаяў над трупам стары чалавек. Стаяў, схіліўшы сівую, як дзьмухаўка, галаву.
Вольке нарэшце заўважыў яго. З хітраватай іскрай у вачах, як у хлапчука, што збіраецца ўцячы з урока, сказаў прапаршчыку:
– Я стаміўся, Буткевіч. А вы ж цэлы дзень адпачывалі. Прыміце яго вы. Га? А я пайду на сена, паляжу трошкі.
Нешта прымусіла прапаршчыка згадзіцца, не зважаючы нават на тое, што Вольке заўжды спіхваў яму самыя непрыемныя справы, а цяпер вось спіхнуў і гэту.
...Чалавек сядзеў перад Буткевічам і глядзеў яму проста ў вочы.
– Што вам?
– Аддайце мне забітага.
– Чаму?
– Чалавеку нельга без зямлі... Душа пакутуе...
– Хто вы яму?
Стары паглядзеў проста ў вочы афіцэру.
– Мой сын, - сказаў ён.
– А вы хто?
– Мая мянушка Корч.
Буткевічава галава адкінулася.
– Чаго здзіўляцца, пане? Я Корч... Стары Корч. Гэта быў наш хлеб, пане. Мой, майго бацькі. Наш хлеб - насіць кнігі.
Вочы ягоныя былі сухія.
– Я адчуў, што старэю. Каму ж перадаць рамяство, як не сыну? Я вучыў яго. І вось... не паспеў вывучыць.
– А калі я скажу пра гэта?
– Пан не зробіць гэтага. Вочы не тыя.
– А ў вас якія вочы? Такі малады, а загінуў праз вашу ўпартасць. Нельга ж, казалі вам...
– Мужыкам шмат чаго нельга. Нават есці.
Буткевіч апусціў вочы.
– Як ваша прозвішча?
– Кірыла Туравец. Амаль як святы Кірыла Тураўскі... Толькі таго за кнігі хвалілі.
Зноў ударыў. Хоць скрозь зямлю праваліся.
– Што вы збіраецеся рабіць, Туравец?
– Цяпер давядзецца
– Цяпер гэта небяспечна. Будзем страляць.
Кніганоша пакорліва паціснуў плячыма.
– Вы дакараеце мяне за смерць сына, пан. Што ж зробіш, такі хлеб. Яго магло і сасной хвастануць на лесасецы. Бог бачыць, як мне цяжка.
Памаўчаў.
– Але цяпер зноў мая чарга. А стрэлы? Што ж, Божая воля.
– Вы хаця ведаеце, што носіце, Туравец?
– Гандляры паказваюць мне кнігі. Называюць назвы. Я гляджу і запамінаю. Памяць у мяне добрая. Я заўсёды пазнаю кнігу, якую насіў.
– Дык ты і не...
– Не, пане...
– Можа і не любіш кніг?
І тут Буткевіч заўважыў, як непазнавальна змяніўся, стаў амаль пяшчотны твар у кніганошы.
– Сын мог чытаць... А мяне не ўмудрыў Пан Бог... Але я іх люблю.
Стары як быццам нават вырас. Ён гаварыў цяпер павучальна, з той наіўнай веліччу, якой, пэўна, вызначаліся прарокі. Ці мала і сярод іх было непісьменных?
– У кнізе няма граху. Біблія нездарма таксама кніга. Думаеш, пра што гэта: «Без языка, а гаворыць»? Пра кнігу. А «Вучэнне - святло, невучэнне - цемра»? Таксама пра кнігу. За што ж ловіце?.. І так мудра прыдумана ў той кнізе, тут спінка, а тут табе... абрэз. І лісцікі белыя, а радкі шэрыя.
Намагаючыся пераканаць яго, Буткевіч сказаў:
– Але нашто вам гэта насіць? Вы ж ведаеце, што забаронена. Вам хіба мала славянскіх малітоўнікаў?
– Яны хочуць разумець малітвы, - сказаў стары.
– У малітоўніку ўсё зразумела. А поп спявае, нібы ў яго гарачая бульбіна ў роце: «І сушчым ва грабех». Адна бабуля думала: «І сухі верабей...» А каб яна глянула ў малітоўнік - яна б прачытала, што гэта не «сухі верабей», а «і тым, хто цяпер у труне... у тру...не».
Ён змоўк, моцна сціснуўшы вусны.
Гледзячы на гэтую сівую галаву, адчуваючы, што нельга, упершыню ў жыцці, не парушыць загад, Буткевіч сказаў:
– Бярыце сына, Туравец. Толькі я вас... асабіста... разумееце, асабіста прашу, кіньце гэтую справу. Я нікому не скажу, але вы кіньце. Бо другі раз так проста не абыдзецца. Другі раз вас могуць забіць. У сутычцы або нават проста расстраляць. Начальства ў гневе... Ну, абяцаеце?
Стары маўчаў.
– Ідзіце, - пасля паўзы сказаў Буткевіч.
– Ідзіце, Бог з вамі.
...Тураўца сустрэлі ўсяго праз тры тыдні пасля гэтых падзей. Стары схібіў можа ўпершыню ў жыцці. А можа, гэта і не было хібаю. Можа яму проста стала цяжка цягаць па нетрах і зарасніках цяжкі кораб.
Ва ўсякім разе, ён ішоў амаль адкрытым месцам, рэдкімі хмызамі, што раслі над урвішчам. Гліністым і камяністым, высокім урвішчам над ракой.
Ішоў, не зважаючы на тое, што рабілася вакол. Цяжка перастаўляў вялікія пляскатыя ступакі. А лубяны кораб вісеў на спіне, на двух рамянях, грузны, абвіслы.