Ланцуг
Шрифт:
— Дай ты яму гэтыя даляры!
Барадаты нешта перапытаў, і малады зноў адказаў рэзка:
— Ну, вядома, усе!
Калі Вінярскі з ручніком у руках павярнуўся, — ён ледзь не ўскрыкнуў, адступіў назад і моцна стукнуўся бокам аб чыгунны ўмывальнік. Барадаты, азіраючыся на сястру, працягваў яму да болю знаёмы цэлафанавы пакет, набіты далярамі нябожчыка Стэльмаха.
ХIV
Апошнім часам дажджы, відаць, палюбілі Беларусь, узяўшы за моду колькі гадоў запар кожнае лета па цэлых днях паліваць і паліваць гэтую зямлю, быццам ёй і без таго мала выпрабаванняў.
Таксама, як і год назад, ішоў дождж, таксама стаяў у сваім кабінеце каля расчыненай форткі Яўген Вінярскі, глядзеў на мокрыя клёны ў дворыку, трымаў у пальцах цыгарэту, але не прыкурваў — збіраўся кідаць курыць.
Вось толькі Стэльмаха ўжо не было, за сталом Івана Змітравіча сядзеў малады хірург, асістэнт, і, пазяхаючы, разглядаў на святле лямпачкі рэнтгенаўскія
Вінярскі глядзеў на дворык, потым пераводзіў вочы на пацямнелыя адколіны вакол гнёздаў, у якія заходзілі шпінгалеты, пазіраў на шафу, на кушэтку, на маладога асістэнта — і яму ўжо самому не верылася, што год назад было з ім нейкае зацямненне і ён чамусьці ламаў акно, краў і, хоць не хочучы, але несумненна быў вінаваты ў смерці чалавека… Гісторыя, што здарылася з ім у тым годзе і так рэзка памяняла яго псіхалогію, думкі, жыццё, ужо здавалася яму чужою, бы вычытанаю ў кнізе ці ўбачанаю ў кінафільме. Ён ужо даўно выкінуў з галавы мары пра замежжа, грошы больш не копіць, днямі прападае ў клініцы. Яго хваляць; ходзяць чуткі, што Сцяпанава, якому ў гэтым годзе на пенсію, павінен замяніць не хто іншы, як Вінярскі.
Але вядома, што найбольш яркія ўспаміны звычайна абуджаюцца ў чалавеку цыклічна, і патрэбна для гэтага абуджэння, як правільна сказана ў школьным падручніку па літаратуры, толькі «адзінства часу, абставін і месца дзеяння».
Мокрыя клёны за акном, святло ў кабінеце, шум вады, сцякаючай у люк, халодная зморась, што залятала ў адчыненую фортку, — усё. гэта раптам так жвава нагадала Вінярскаму мінулы год, Стэльмаха, сябе… I чамусьці асабліва востра ўспомніўся той вечар, калі ён зашываў нажавы парэз і калі яму як узнагароду перадалі даляры. Вінярскі і цяпер не ведаў, дзе, па якіх людзях гэтыя даляры павандравалі, перш чым зноў вярнуцца да яго. Успомніў, як тады, адвёзшы парэзанага ў палату і развітаўшыся з барадачом і маладым, ён тэлефанаваў Сцяпанаву, прасіў падмяніць яго… Як потым пехам, уночы, пад дажджом ішоў амаль праз увесь горад на Паўднёвы Захад, як шукаў праспект Любімава і не было ніводнага чалавека, хто б паказаў, дзе гэты праспект, не кажучы пра патрэбны дом… Як ужо, бадай, пад раніцу знайшоў, доўга званіў і яму чамусьці не адчынялі, усё распытвалі праз дзверы, хто ды што, але ўрэшце ўдава Стэльмаха адчыніла, і ён моўчкі працягнуў ёй пакунак, павярнуўся і пабег уніз па лесвіцы, не азіраючыся… Як потым глушыў памяць працаю, сілай прымушаў сябе забыцца, не думаць больш пра гэтую гісторыю — і ўдавалася не думаць, калі б яшчэ зрэдзьчас гісторыя сама пра сябе не нагадвала. Недзе ў канцы вясны, калі ўжо добра пякло сонца, а на газонах паўз тратуары ўсё яшчэ не маглі растаць гурбы бруднага снегу, на праспекце Машэрава ён выпадкова сутыкнуўся з бялявым Васілём, прычым Вінярскі нават не пазнаў яго, прайшоў бы моўчкі, каб Васіль сам не абазваўся. Каб хто сказаў Вінярскаму, што чалавек за адзін год можа так змяніцца знешне, ён нізавошта не паверыў бы. Перад ім стаяў не той сімпатычны, нават элегантны, трохі без цара ў галаве малады хлопец з добрымі, сінімі, п’янаватымі вачыма, які ўмеў быць такім кампанейскім, любіў выпіць і пагаварыць, і паспяваць пра «Жану», з якім так цікава і лёгка было, — цяпер гэта быў мужчына, ён папаўнеў, акруглеў тварам, коратка падстрыгся, і брушка ўжо ледзь заўважна кругліла яго шыкоўны румынскі плашч… Нават рухі ў яго змяніліся, знікла ранейшая парывістасць, і калі ён вітаўся з Вінярскім, дык далонь працягнуў марудна, бы рабіў абавязак. Вінярскі ўбачыў у яго на пальцы шлюбны пярсцёнак, спытаў, з кім Васіль ажаніўся — ці не з Мілаю? Так, з ёю. Пастаялі, не ведалі пра што гаварыць. Вінярскі прапанаваў пайсці ў «Мутнае вока», — балазе, недалёка — выпіць па сто грам, Васіль неяк спалохана адмахнуўся, сказаў, што даўно ўжо зусім не п’е («Лепш бы ты піў», — чамусьці з сумам падумаў Вінярскі), як і не піша больш: пустое, не тыя цяпер часы, каб убухваць здароўе ў нікому непатрэбную пісаніну.
— А помніш, як ты здорава расказваў, што галоўнае — любоў да Айчыны і каханне? — спытаў Вінярскі.
— Галоўнае — гэта во, — і Васіль пацёр перад яго тварам пальцамі, нібы паміж імі была паперка.
Між іншым, Васіль пахваліўся, што не так даўно быў у Германіі.
— Як ты туды патрапіў?
Аказваецца, у Мілы была нейкая хвароба, ён, Васіль, нават не здагадваўся, як, здаецца, не здагадвалася і сама Міла. У цешчы знайшліся неабходныя грошы, Мілу павезлі за мяжу на аперацыю, і ён, Васіль, ездзіў. Усё прайшло цудоўна, цяпер жонка дома, чакае дзіця.
— А помніш Сымона? — ажывіўся раптам Васіль. — Таго старога, з кавярні? — Ён дастаў з унутранай кішэні плашча газету, разгарнуў і паказаў Вінярскаму Сымонаў партрэт на першай старонцы. — Уяўляеш, яго новы гістарычны раман будуць экранізаваць, вылучылі на Дзяржаўную прэмію. Усё падлізваўся да мяне — маўляў, гонар літаратуры… А вось хто сапраўдны гонар. Я, калі шчыра, ніколі ўсур’ёз яго не ўспрымаў, а ён сядзеў сабе ў куточку, падтакваў, піў за чужыя грошы, а сам пісаў такую рэч! Вось як яно бывае…
Калі ўжо развітваліся, Васіль, нечакана пачырванеўшы, спытаў, ці не ведае Вінярскі такой Жаны — таксама жыве ў Вяснянцы.
— Толькі не жыве, а жыла, — адказаў Вінярскі. —
I ён у сваю чаргу дастаў з партфеля тоўсты канверт, падаў Васілю, і пакуль той разглядаў прыгожыя, вельмі якасныя фотаздымкі, на кожным з якіх была Жанна — то ў купальніку, пад пальмамі, то ў строгай, абшытай нявіннымі карункамі сукенцы на нейкім афіцыйным банкеце за сталом сярод мноства людзей з чаркамі ў руках, то ў нейкім персідскім дворыку, каля басейна, у шэзлонгу, сядзіць, чамусьці апранутая ва ўсё чорнае і, здаецца, адкінуўшы на плечы паранджу… Пакуль Васіль разглядаў усё гэта, Вінярскі расказаў, што Жана выйшла замуж за студэнта-араба з Іарданіі і паехала туды. Пісала, што ўсё цудоўна і яна шчаслівая…
Пайшоў спахмурнелы Васіль, і тая сустрэча такасама пачала забывацца…
Вінярскі зламаў цыгарэту, павярнуўся да асістэнта.
— Так, абход!
I асістэнт паслухмяна падскочыў, замітусіўся…
Асістэнт пабойваецца Вінярскага, паважае, але разам з тым лічыць яго трошкі «з заскокамі». Справа ў тым, што ў Вінярскага ёсць дзіўная звычка: на ранішніх абходах звычайна абыякавы, строгі, нават грубы з хворымі, ён адразу ж змяняецца, калі ўбачыць у якойсьці палаце маладога, бялявага чалавека. Тады ён робіцца ўвесь лагода, мяккасць; падсаджваецца да хворага на ложак, доўга гаворыць з ім, распытвае — і, самае дзіўнае, чамусьці стараецца гаварыць па-беларуску. I асістэнт, і сястра, і Сцяпанаў (калі бывае на абходзе Сцяпанаў), і нават іншыя хворыя ў палаце за спінаю ў Вінярскага пераглядваюцца, перасмейваюцца, але калі Вінярскі ўстае, усе робяць выгляд, што нічога не заўважаюць.
1994 г.
Пра аднаго пісьменніка
Светлай памяці М. П. Луферава
Частка І
Кароткае лета
І
Ён прыехаў у вёску дзённым аўтобусам, вылез апошні, трымаючыся за дзверы, — грузны, успацелы, замучаны дарогаю і перажываннямі, — і стаў там, дзе злез, каля самага аўтобуса, аддыхваючыся, апіраючыся на кіёк, апусціўшы ў прыдарожны пыл каля ног новую сумку. Стаяў прыгорблены, лысы, у акулярах, у белых пакамечаных штанах, у белай шырокай тэнісцы, нідзе нават не крануты загарам, быццам першы раз за лета выбраўся на сонца, і было, відаць, у яго выглядзе і ў паставе нешта бездапаможнае, жаласлівае, бо адзін з пасажыраў, што ехалі разам з ім і якіх ён нікога не пазнаў, мужчына ў трыко і з вядром у руцэ, ужо адышоўшы, раптам вярнуўся і спытаў, ці не трэба памагчы. Ён адказаў — не, не трэба, і падумаў, што ён не намнога старэйшы за гэтага мужчыну.
Ён аддыхаў, узяў сумку і пакульгаў патроху, шоркаючы па запыленым вясковым асфальце падэшвамі новых сандаляў з пакрыўленымі заднікамі, — клыпаў па вуліцы, якая помніла яго зусім іншага, якую і ён помніў іншаю і якую ўздоўж і ўпоперак апісаў у сваіх аповесцях і апавяданнях. Вуліца была роўная, доўгая і ўся зялёная, хаты стаялі блізка адна ад адной. Калі ён прыязджаў у пазатое лета, яшчэ здаровы, сям-там стаялі кінутыя, напаўразваленыя хаты — цяпер не было відаць ні адной такой. Новыя платы, у агародах — парнікі, замест кінутых развалюх — цагляныя дамкі, з балконамі, верандамі, мансардамі, выштукаваныя як цацкі. Вёска, пра якую ім столькі было панапісана з жалем расстання, як пра не сёння-заўтра нябожчыцу, раптам засялілася — хоць і чужымі людзьмі, ажыла, памаладзела, папрыгажэла, а ён, аплакаўшы яе ў сваіх творах, і не заўважыў, як сам апынуўся на краю магілы. Яшчэ са школы яго смяшыла, здавалася нейкай недарэчнай, дурною загадка: «раніцаю — на чатырох, удзень — на двух, увечары — на трох»; колькі б разоў ён гэтую загадку ні чуў, столькі яго смяшыла, што адказ — чалавек. I вось жыццё помсціла яму за той смех, правёўшы па гэтай вуліцы перш малога, калі поўзаў-гуляўся пад плотам у пяску, потым маладога і шчаслівага, калі хадзіў і бегаў, не чуючы пад сабою ног, і вось урэшце «ўвечары» ён клыпаў па ёй на трох — з кійком.
Ад прыпынку асфальт вёў уніз, да рэчкі, якая падзяляла вёску на дзве часткі. Там, каля рэчкі, у завулачку была яго колішняя хата, цяпер пераробленая чужымі людзьмі і чужая яму. Можна было ісці асфальтам да рэчкі і там павярнуць, а можна цяпер, каля калодзежа, сысці і дабірацца да вулічкі наўпрасткі сцежкаю між сотак. З гэтага калодзежа яны заўсёды бралі ваду — у іх, у нізіне, была нясмачная — і ён з двума поўнымі вёдрамі даходзіў гэтай сцежкаю да дому за пяць хвілін. Каля калодзежа на лаўцы сядзелі людзі; ён блізарука ўглядзеўся і не пазнаў нікога, але, не даходзячы да лаўкі, калі трэба было паварочваць на сцежку, раптам павітаўся. Яму гучна, на розныя галасы адказалі, і нехта спытаў: «Што, прыехалі ў радные места?» Ён адказаў — вось, прыехаў, і пакульгаў па сцежцы, чуючы, што сціх гоман, і ведаючы, што яму глядзяць у спіну. Машынальна, па прафесійнай звычцы ён падумаў, што трэба запомніць гэта на ўсялякі выпадак — як глядзелі ў спіну хвораму чалавеку (не забыць, што хворыя, пакуль прывыкнуць да сваёй хваробы, цураюцца людзей, якія помняць іх здаровымі), — падумаў і схамянуўся: нашвошта?! Для чаго і для каго яму цяпер гэта трэба запамінаць, дзе яно ўжо можа спатрэбіцца?