Моабитские тетради

Джалиль Муса Мустафович

Сандугач м Чишм (Баллада)

1

Та атып, нурларыпкнд кырларны,Чишмлр, кллрнем калын урманны,Сандугач уяныпКанатын кагынам карый ашкыныпТын урман ягына.Ул якын сердшеЧишмне сагына;Та кошын юксынып,Чишм д зарыга.Сихерле тормышыБу ике гашыйкныКабынды мхббтУтында яшьлекне.Бйлде аларныЯлкынлы саф сю;Саф сю алдындаНечкреп баш ию.р ирт СандугачЧишмд коена.Бу аа чиксез зурДан булып тоела.Иркли та кошынЗбрт тамчылар.йтче, бу крнешкСокланмый кем чыдар?!

2

Танарны берендИрк кош – Сандугач,Уянып карангачм канат кагынгач,Килде тиз сердшеЧишмг…Тик аныКайгылы мо басканЧчкле буйларын.Чишм тын: ул клми,Тибрнми, селкенми,Акбз таш стендТамчылар

сикерми.Болганып каралганКмештй саф суы;Уйлары таралган,Йрге ярсулы.Сандугач, аптырап,Сорашты дусыннан.м йтте сердшеДип: «Кич шушыннантте ил дошманы,Яшеренеп яр буйлап,Минем саф, шифалыСуымны агулап.Канечкеч, юлбасар,Ул кача артыннанАны нык кзтепКилгн яшь батырдан.Ул бел батырныИнешне кичсенм, сусап, минем сафСуымны эчсен.Ул эчкч, агуданШул минут лчк. дошман котылып,Талап кн крчк.йт, нишлик, сердшем?йт, нишлик, акыллым?Ничек со коткарыйкИлебез батырын?»Сандугач аз гынаУйланып торды даанланып эндштеЧишмг тын гына:«Кайгырма, кз нурым!Ул килс эчрг,Коткарам мин зем,Мин белм нишлрг!»

3

Килде ил батырыМылтыктан, кылычтан,Йрге м антыКатырак корычтан.Илг саф мхббтЯрсыта йрген,Дошманны юк итАны бар телге…Ул арган, алыган,Татып яшь ачысын,Ах, гр булсачыБер ген тамчы су!Ул крде Чишмне,Тште тиз атыннан;лсерп згенКйдергн ялкыннан.Ул телп эчргЧишмг омтылды.Шулвакыт СандугачСайрарга тотынды.Ул сайрый, ЕгетнеАлдына ук кунып,Ул сайрый, нрсдерСйлгндй булып.Ул сайрый ялкынлыСаф сю турындам сйгн йркнеЯрсуы турында.Ул мактый крштКабынган тормышны,Дан белн суланганИ согы сулышны.Ул мактый дустынаБирелгн келне,Ул сйли сюнеигнен лемне.Ул сйли чын дуслык,Турылык турында,Нинди кч бу кошныЯлкынлы ырында!Тик Егет аламыйТелен та кошыны,Тойса да йргеХислрен дусыны;Серле ыр и нечкКылларын келнеЧиртс д, ул сизмиКилгнен лемне.

4

Эчрг дип ЕгетЧокырга иелм кипкн ирененЧишмг тигер.Шулвакыт кош аныИренен сугыла;Бер тамчы эч дЧишмг егыла.Сйгне куенындаСогы кат талпынгач,Шат, мгърур м батыран бир Сандугач. Чишм, чайкалып,Ярларга ташлана.Урнында тик кйгнКап-кара таш кала.Яшь Егет аз гынаТорды да инешт,Та калып бу серлем гали крнешк,Чишмне калдырып,Атына атланды.Юлбарыс шикелле,Дошманга ташланды.Ул сизде клендИ гали хислрнер-яа кч белнКабарып скнен.Ул улы хр илнем бек атаны,Ялкынлы йрктнУл ся Ватанын.Яшде ул сеп,м лр беркннеНкъ мгърур Сандугачм Чишм шикелле.Июль, 1942

Кошчык

Чнечкеле тимерчыбык белнУратылган безне йортыбыз.Кне буе шунда казынабыз,йтерсе л тирес корты без.Кояш чыга койма аръягында,Крше кырлар нурга коена.Тик нигдер аны нуры безгТими ткн тсле тоела.Ерак тгел урман, кыр…КемнедерИшетел чалгы кайравы.Кич шуннан бер кош очып килеп,Шул коймага кунып сайрады.Чакырсам да, кошчык,Син бу йортказе телп очып кермссе.Кер крм, безне кан-яшь йотыпИнтеккнне зе кргнсе.Сайра безг шушы нлт тшкнКойма аша гына булса да,Шунсы да бит безг зур юаныч,ырларынан кел тулса да.Син очарсы, блки, минем илг,Син ирекле, итез канатлы.Тик йт, кошчык,Сине минем янгаБу киле согы кабатмы?Согы кабат булса, тыла, кошчык,Со телген мгърур анымны:Оч син илг нфрт м мхббтыры булып тоткын шагыйрьне.Ук шикелле ткен канатынан,Та шикелле якты ырынанТаныр сине халкым:«Бу, – дип, – аныСогы ыры крш кырыннан.Чнечкеле чыбык бйлс д, –Дип, – шагыйрьне аяк-кулларын,Бер кч т юк ирд богауларлыкАны кайнар йрк монарын».Оч син, кошчык, кчле ырым булып,Шушы сиа согы телгем.Тнем калсын монда (Нрс ул тн?),Барсын илг минем йргем.Август, 1942

«ткнд кичергн…»

ткнд кичергнКайгылар, газапларБарсы да онтыла,Барсы да уела.Тн теп, келлеКн тугач, азактанБерсе д булмаганШикелле тоела.А, лкин онтылмыйГомерг, гомергЭлект татыганШатлыклар, рхтлр –Яндырып йркне,Саклана келдКадерле минутлар,Бхетле сгатьлр.Сентябрь, 1942

Авыру сызмалар

ир, ахры, мине юлр лем,Мин суыктан, беттн, ачлыктанлрмендер шулай, мич башындаТуып лгн тсле карчыклар.Хыялландым ядр давылындаБатырларча сугышып лрг…Юк, булмады, сукыр лампа тслеКалдым

инде пыскып снрг.Юкка чыкты бик кп телклрг,Кп эшлрг булган митлр.Юкка яздым: «Клеп лрмен!» – дип,Юк, лсе килми, егетлр!Кпмени со ле эш кыйраттым,Кпмени со ле яшдем?!Хзергедн бик кп файдалыракБулыр тсле алда яшвем.Татымадым элек мин ичкайчанМондый кчле, мондый рнешлеЙрктге дртне м нфртне,Мхббтне, чне, сагышны!ле сиздем кеше йргенеШундый кчле яна алганын.А, кенеч, лкин бу ялкынныМин илем бир алмадым.леммени безг кенечле,Халкы чен булса леме?Ктралмыйм, дуслар, мин хурлыгынАчтан шулай егылып лне.Мин яшрг телим бирер ченИлг согы йрк тибешен.лгнд д йт алсам иде,лдем, диеп, туган ил чен!Сентябрь, 1942

Сыра залында

Озак йргч урын алмаштырып,Килеп лктем сыра кибетен…Шушыннан да ипле урын булмасБезне ише бист егетен.Элек, блки, актык итмеш тингМин бер чрк сыра эчкнмен.Хзер, кн д калып, тбен чмермр бушаган калын мичкне.Монда кнг йзлп мичк бушый,Башым итми минем шунсына:Кем эчен шулай сыеп бетЙз мичкдн аккан бу сыра?Ничек итсен башы, з эчедУл мичкне тбе кпергч,Кубар тсле башы биеп йргч,Бите, борыны кызып бртенгч?Кемнр ген булмый безне залда:Артист, шагыйрь, кмер сатучы,Композитор, кассир й бухгалтер,Й шундыйны читтн атучы.Киткн чакта кайсын озатасыНазлап, сыйпап, мактап, ирклп. кайберсен куып чыгарасы,Якасыннан тотып, типклп.йтм инде, трле хллр була,з-зенн кайчак куркасы!Бер ирд юк мондый кайнап торганКеше белн шеш боткасы.н… утыра анда бер директор,стленд унлап шешсе.Сгать саен аны эче с,Сгать саен ши кессе.Мен артист… кич ул туп-турыБезне залдан керде схнг,Чалма киеп чыгып «Ревизор» даБтен илг булды мсхр.Яшел кзле мшр шадра шагыйрьБезд яза бтен шигырен,Гонорары белн шул шигырьнеКаплый бара сыра чыгымын.Композитор беркн безне залдаОперага куйды апара,Биш литрны кн д сти бара –Апарасы аман кабара.Кассир Гыймай кич безд булды,Госбанктан кайтып барышлый,Бген крдем зен милицияд,Борыны тшкн, йзе сагышлы.Айныталмый кич бер юанныТкать корды, тмам ан чыкты,Кич хатыны килде, аны эзлп,Бер карауда ирен айнытты.Без загстан кимме? ле менБеркн безд шундый хл булды:Бер кыз белн егет кушылдылар,Бер ир белн хатын аерылды.Кунак булды беркн парикмахер.м шул кнне минем кунагымСосиска дип ялгыш кисеп алганБер мескенне борынын, колагын.Шул кнне к зе борынсызныАлып килеп безг сыйлады.Шунсы кызык, теге борынсызы:– Ник белмдем кадерен син анкайныМоарчы! – дип ксеп елады.йтерсе л борыны, колакларыТуйдырганнар аа тмамн.йтерсе л, борынын кисеп, аныУл коткарган бик зур бладн.Пекарь тапты кич трубкасынБезне залда икмк эченнн.Аны зе, бездн эчеп кайтып,Ул икмкк кушып пешергн.Бер пожарник, бездн исреп кайтып,Каланчага менеп йоклаган,Каланчада шул кн пожар чыккан,Лкин беркем набат сукмаган.м каланча янган. Икенче кнПожарникны эштн куганнар.Сыра шул ул! ле минем белнШундый бер хл булды, туганнар!Нфсем тшеп, калын бер мичкнестен ачып эчтем чмечлп.Егылганмын мичк эчен к,Чмеч саны булгач унчлп.Лоцманы кк баткан пароходныЙоклаганмын мичк эченд,Колач еп, сыра дигезендЙзеп йрим, имеш, тшемд.Уяттылар мине, айныттылар,авап алган тсле иттелр.м якамнан иплп тоттылар даИтек белн артка типтелр.Инде хзер сыра заводынаКерерг дип йрим чамалап,Кер калсам, болай юлр булмам,з турымда сатмам яманат.Мин мичкне хзер стен ачмам,Кадак белн тбен тишрменм, авызыма нечк салам кабып,Артка гына посып эчрмен.Сентябрь, 1942

Шагыйрь

Тн утырып шагыйрь шигырь язды,Ак кгазьг тамды яшьлре.Тышта давыл иде; бертуктаусызКк ккрде, яшен яшьнде.ил, ишектн кереп, стлдгеКгазьлрне ччте, туздырды.Аннан, чыгып тышка, йрк яргычАчы тавыш белн сызгырды.Тау-тау булып дрья дулкынланды,Яшен сукты калын имнне.Эчпошыргыч шомлы тынлык бастыТирдге карсак йлрне.Тик тн буе шагыйрь блмсендУт балкыды кннн яктырак.Давылланып, аны йргенннАк кгазьг хислр актылар.Шагыйрь торды тынып та алдыннан,Язганнарын ыйнап яндырды.зе китте чыгып…ил басылды,Давыл тынды, ал та кабынды.Тн утырып шагыйрь нрс язды?Нинди хислр аны ярсытты?Язганнарын биреп ил иркен,Тада зе кая ашыкты?Сез сорагыз аны иср илдн,Яшеннрдн, дулкын тавыннан;м сорагыз ямьсез тнне куып,Та тудырган кчле давылдан.Октябрь, 1942

Аерылу

Читен д со артык ичбер вакытКрешмсне сизеп аерылу;Мхббт м дуслык ир йзендБулган чакта бтен байлыгы.Мхббт м дуслык ебе белнБагланганда керсез келлр,Бер-берсеннн башка бар мгънсенЮгалтканда ирд гомерлр,Кинт кен ачы язмыш илеАера сине якын дусынан.Согы тапкыр б м кз яшеЧыкмый аннан мге исенн.Кпме булды минем якын дуслар,Кпме иде сйгн иптшем.Калдым ялгыз, саклап яагымдаркайсыны кайнар кз яшен.Белмим, тагы нинди упкыннардаМин чайкалып шулай йзрмен.Тик ркайчан сулган яагымдаСогы яшен дусны сизрмен.Кп татыдым ирд мин ачысынзк згеч авыр сагышны.Елатып м кайнар бештереп,Дустым белн, язмыш, кавыштыр!Айлар тгел, еллар… авыр хсртТавы булып торды йркт.Бер минутлык креш бхете белнИнде, язмыш, мине блкл!Октябрь, 1942