Навелы
Шрифт:
— Стойце! — крыкнула я фурману і паспешна выйшла з каляскі.
Ён здзіўлена пайшоў услед за мною. Я дадала толькі:
— Ідзіце за мною.
Прайшоўшы некалькі крокаў назад па дарозе, мы наблізіліся да царквы — невялікай, пабудаванай з цэглы, каплічкі. Дзверы былі адчыненыя. Няясна шарэлі атынкаваныя голыя сцены, жоўты клін святла ўрэзваўся ў паўзмрок. Цьмяна мігцелі дзве свечкі, якія асвятлялі маленькі алтар; пахла ладанам. Мы зайшлі ў капліцу; мой спадарожнік зняў капялюш, апусціў руку ў чашу са святою вадою, перахрысціўся і ўкленчыў. Як толькі ён устаў, я схапіла яго за руку.
— Падыдзіце, — сказала я, — да алтара ці да якога-небудзь свяшчэннага для вас абраза і дайце абяцанне, якое я вам падкажу.
Ён паглядзеў на мяне здзіўлена, амаль спалохана. Але тут жа зразумеў усё, падышоў да адной нішы, перахрысціўся і паслухмяна
— Паўтарайце за мною, — сказала я, дрыжачая ад хвалявання, — паўтарайце за мною: «Клянуся…»
— Клянуся, — паўтарыў ён.
Я працягвала:
«…што ніколі болей — што б ні здарылася — не буду гуляць на грошы, што ніколі болей не буду рызыкаваць сваім жыццём і гонарам дзеля гэтага азарту».
Усхвалявана паўтарыў ён мае словы; выразна, голасна прагучалі яны ў пустой царкве. Потым на момант стала ціха, гэтак ціха, што з вуліцы данёсся шолах лісця, па якім прабягаў вецер. І тут ён з раптоўным парывам, быццам каяўся грэшнік, у малітоўным экстазе, якога мне яшчэ не даводзілася бачыць, пачаў хутка, шалёна, скорагаворкаю лапатаць незразумелыя мне словы на польскай мове. Гэта была палымяная малітва, малітва ўдзячнасці і пакаяння, бо зноў і зноў у гэтай бурнай споведзі яго галава пакорна хілілася долу, з усё большай страсцю лілася незнаёмая мова і ўсё гарачэй, усё старанней паўтараў ён адно і тое ж слова. Ні дагэтуль, ні пасля, ні ў якой-небудзь другой царкве свету не чула я такой малітвы. Яго рукі сутаргава ўчапіліся ў спінку драўлянай лавачкі, усё цела калацілася ад унутранай буры. Ён нічога не бачыў, нічога не адчуваў; здавалася, ён быў у іншым свеце, у нейкім ачышчальным агні ператварэння, альбо ўзнёсся ў думках на нябёсы. Нарэшце ён павольна ўстаў, перахрысціўся і стомлена павярнуўся да мяне. Калені ў яго дрыжалі, твар быў бледны, як у вельмі знясіленага чалавека. Але калі ён зірнуў на мяне, яго вочы заззялі, чыстая, сапраўды набожная ўсмешка асвяціла яго змораны твар; ён падышоў бліжэй, схіліўся ў расейскім зямным паклоне, узяў мае рукі ў свае і з глыбокаю пашанаю паднёс іх да вуснаў.
— Вас паслаў мне бог, я падзякаваў яму.
Я не знайшла, што адказаць. Але я шчыра пажадала, каб пад нізкімі скляпеннямі раптам загучалі арганы, бо я адчувала, што дабілася свайго: гэты чалавек выратаваны мною назаўсёды.
Мы выйшлі з царквы і апынуліся ў ззяючым патоку святла гэтага сапраўды майскага дня; ніколі свет не здаваўся мне такім цудоўным. Яшчэ дзве гадзіны мы паволі каталіся па маляўнічай дарозе, якая вілася сярод узгоркаў, і за кожным паваротам адкрываліся ўсё новыя прыгожыя краявіды. Але мы маўчалі. Пасля такога выбуху пачуццяў усе словы здаваліся банальнымі. І калі мой позірк выпадкова сустракаўся з ягоным, я сарамліва адварочвалася ўбок, так моцна ўзрушвала мяне відовішча створанага мною цуду.
Каля пяці гадзін вечара мы вярнуліся ў Монтэ-Карла. Я мусіла зрабіць візіт да сваякоў, які цяпер нельга было перанесці на больш позні час. Шчыра кажучы, у глыбіні душы я прагнула спакою пасля перажытых хваляванняў — занадта шмат было шчасця. Я адчувала, што мне трэба адпачыць ад гэтага стану захаплення-экстазу, упершыню ў жыцці зведанага мною. Таму я папрасіла свайго падапечнага толькі на хвіліну зайсці да мяне ў гатэль; там, у сваім пакоі, я перадала яму грошы на дарогу і на выкуп каштоўнасцей. Мы дамовіліся, што за нейкі час маёй адсутнасці ён возьме білет, а ў сем гадзін мы сустрэнемся ў вестыбюлі вакзала за паўгадзіны да прыходу цягніка, які праз Геную завязе яго дадому. Калі я працягнула яму пяць банкнотаў, у яго неяк дзіўна пабялелі губы.
— Не… не трэба грошай… прашу вас, не трэба грошай… — ледзь выціснуў ён праз губы і адвёў назад дрыготкія пальцы. — Не трэба грошай… не трэба грошай… я не магу іх бачыць, — паўтараў ён, быццам адчуваў фізічную агіду або страх.
Але я памагла яму адолець пачуццё сораму, сказала, што грошы я яму пазычаю, што калі ён саромеецца іх браць, дык можа даць мне распіску.
— Так… так… распіску, — прамармытаў ён, адводзячы вочы, скамячыў паперкі, як нешта ліпучае, што пэцкае пальцы, сунуў іх, не гледзячы, у кішэню і хутка, размашыста накідаў на лісце некалькі слоў. Калі ён падняў галаву, лоб у яго быў вільготны ад поту — здавалася, яго калаціла ліхаманка; працягваючы мне ліст, ён задрыжаў, быццам ток прабег па целе, і раптам — я міжволі зрабіла крок назад — ён упаў на калені і пацалаваў край маёй сукенкі. У гэтым жэсце было столькі неапісальнага пачуцця, што я задрыжала ўсім целам; дзіўная трывога
— Дзякуй вам за тое, што вы такі ўдзячны. Але прашу вас, ідзіце цяпер. У сем гадзін у вестыбюлі вакзала мы развітаемся.
Ён зірнуў на мяне, слёзы расчуленасці засцілі яму вочы; нейкае імгненне мне здавалася, што ён хоча нешта сказаць, нейкае імгненне я думала, што ён вось-вось кінецца да мяне. Але ён толькі яшчэ раз нізка-нізка пакланіўся і выйшаў з пакоя.
Місіс К. зноў перапыніла расказ. Яна ўстала, падышла да акна і нерухома, доўга глядзела на вуліцу; плечы яе лёгенька ўздрыгвалі. Раптам яна рашуча павярнулася; яе рукі, дагэтуль спакойныя і безудзельныя, нечакана зрабілі рэзкі, парывісты рух, быццам штосьці разрывалі. Потым яна цвёрда, амаль з выклікам зірнула на мяне і, як бы перасільваючы сябе, сказала:
— Я абяцала, што буду гаварыць шчыра. Цяпер я бачу, як неабходна было гэтае абяцанне. Толькі цяпер, калі я ўпершыню прымушаю сябе апісваць адна за другою ўсе падзеі таго дня і спрабую выказаць яснымі словамі заблытаны клубок невыразных адчуванняў, толькі цяпер я бачу шмат што, чаго тады не разумела ці, можа, не хацела разумець. І таму я хачу цвёрда і рашуча сказаць праўду і сабе і вам: тады, у тую хвіліну, калі ён выйшаў з пакоя і я засталася адна, я адчула страшэнны ўдар у сэрца, ад якога ў мяне пацямнела ў вачах; мне было чамусьці вельмі балюча, але я не ведала альбо адмаўлялася ведаць — чаму мілая пачцівасць майго падапечнага так глыбока ўкалола мяне.
Але цяпер, калі я прымушаю сябе бязлітасна выбіраць з памяці мінулае, глядзець на яго як бы збоку, калі я сама запрасіла вас быць сведкам, я не маю права нічога ўтойваць, баязліва хаваць пачуцці, у якіх сорамна прызнавацца; цяпер у мяне няма сумненняў: тое, што мне тады прычыніла такі боль, было расчараванне… расчараванне… гэты юнак так пакорна выйшаў… без ніякай спробы ўтрымаць мяне, застацца са мною… ён так пакорліва і пачціва скарыўся маёй просьбе паехаць, замест таго каб сціснуць мяне ў абдымках… ён шанаваў мяне толькі як святую, якая сустрэлася на яго шляху… і не… не бачыў ува мне жанчыны.
Гэта было расчараванне для мяне… расчараванне, у якім я не прызнавалася сабе ні тады, ні пазней, але жанчына ўсё разумее сэрцам, без слоў. Бо… цяпер я сябе болей не падманваю — калі б гэты чалавек абняў мяне ў той момант, паклікаў мяне, я пайшла б за ім на край свету, я абняславіла б сваё імя, імя сваіх дзяцей… занядбала б людскую думку і голас розуму, я ўцякла б з ім, як гэтая мадам Анрыэт з маладым французам, якога яна напярэдадні яшчэ не ведала… я не спыталася б, куды і ці надоўга, нават не кінула б развітальнага позірку на мінулае жыццё… я ахвяравала б дзеля гэтага чалавека сваімі грошамі, сваім добрым імем, сваёю маёмасцю, сваім гонарам… я пайшла б жабраваць, і, мусіць, няма такой нізасці, да якой ён не мог бы мяне схіліць. Усё, што людзі завуць сорамам і асцярожнасцю, я адкінула б прэч, калі б ён сказаў мне хоць слова, зрабіў хоць адзін крок да мяне, калі б ён паспрабаваў утрымаць мяне; у гэты момант ён меў поўную ўладу нада мною. Але… я ўжо гаварыла вам… гэты апанаваны дзіўным пачуццём чалавек болей не бачыў і мяне і жанчыны ўва мне… а з якою сілаю, з якою адданасцю рвалася я да яго, я адчула толькі тады, калі засталася адна, калі пачуццё, якое толькі што прамільгнула на яго ясным, сапраўды незямным твары, сціснула мне грудзі ўсім цяжарам нераздзеленага пачуцця. Я ледзь авалодала сабою, з яшчэ большай агідаю падумала пра свой візіт да сваякоў. Мне здавалася, што на галаве ў мяне цяжкі жалезны шлем, які сціскае лоб і сваім цяжарам прыгінае мяне да зямлі; калі я нарэшце пайшла ў гатэль, дзе жылі сваякі, думкі ў мяне блыталіся, а ногі запляталіся. Я тупа сядзела сярод вясёлай балбатні і кожны раз палохалася, калі выпадкова паднімала вочы і бачыла іх нерухомыя твары, якія, у параўнанні з тым, нібы ажыўленым гульнёю святлаценю тварам, выглядалі як застылыя маскі. Мяне як бы абступілі нябожчыкі — такою нежывою здавалася мне гэтая кампанія; і калі я апускала цукар у кубак і рассеяна падтрымлівала гутарку, перада мною з кожным біццём сэрца паўставаў другі твар, назіраць за якім стала мне шчасцем і які я — страшна падумаць! — праз гадзіну-другую ўбачу апошні раз. Я, мусіць, міжволі ўздыхнула ці застагнала, бо стрыечная сястра майго мужа нахілілася да мяне: што са мною, ці здаровая я, такая бледная, нібы чымсьці прыгнечаная. Я адразу выкарыстала яе пытанне, сказала, што мяне мучыць мігрэнь, і папрасіла дазволу непрыкметна пайсці да сябе.