Пастка для пярэваратня
Шрифт:
— Гэта кароль. Самая галоўная шахматная фігура. Як князь.
— Добрая работа, — прамовіў Янка.
— Добрая, — пагадзіўся з ім Ясь. — З косці выразаны.
Янка чуў ад маці, што здавён рабілі на Панямонні фігуркі звяроў, людзей. Крамянёвым разцом выразалі з дрэва, з біўня маманта ў лясных нетрах, у глушы, каб не падгледзелі, каб не зраклі. Пасля вяшчун такую фігурку абкурваў дымам з замоўленых траў, каб увайшоў у яе дух Вялікай жанчыны, якая ахоўвае агнішча, прадаўжае чалавечы род.
«Навошта робяць
— Ясь, ты казаў, што гандляр і каваль у шахматы гуляюць. Як гэта зразумець? — пацікавіўся Янка.
— На адным баку фігуркі белыя, а на другім чорныя. Бачыш?
— Бачу. Чорныя каваль перасоўвае. Гандляр-багатыр — белыя.
— Яны між сабою бой вядуць. Калі чорныя перамогуць, то каваль выйграе, а багатыр прайграе.
— Ваююць?
— Яшчэ як ваююць.
Хацеў Янка запытацца, як гэта выходзіць у іх, ды каваль як крыкне:
— Мат!
Янка аж здрыгануўся. А каваль, падскочыўшы, яшчэ некалькі разоў крыкнуў:
— Мат! Мат! Мат!
Ну нібыта карову выйграў.
Янка зірнуў на гандляра-багатыра. Пачырванеў, паволі-паволі ўстае, крэхча. А каваль яму:
— Лезь пад стол і кукарэкай. Янка здзіўлена глянуў на Яся.
— Чаму ён так?
— Каваль багатыра ў шахматы абыграў, а перад гэтым яны дамовіліся: той, хто прайграе, пад стол залезе і пракукарэкае.
— Лезь пад стол, — паўтарыў каваль.
— Давай яшчэ раз згуляем, — папрасіў гандляр-багатыр.
— Яшчэ пасля будзе. Лезь пад стол. Багатыр азірнуўся, нібы воўк, якога абклалі.
— Дамоў трэба. Дзеці чакаюць. «Выкручваецца, — здагадаўся Янка. — Хітранькі».
— Лезь, — загадаў каваль. — Учора я лазіў. Ты так смяяўся, што ледзь не лопнуў.
Вакол загаманілі:
— Лезь, лезь!..
— Чаго ўпіраешся?
— Не замаўляй зубоў, бо нікому не баляць.
— Спіну не зломіш. Не бойся.
— Кукарэкай.
— Давай. Лезь.
І Янка закрычаў:
— Лезь!
Багатыр зноў азірнуўся, нібы воўк, якога абклалі.
— Людзі-і…
— Лезь, пакуль за шкірку не ўзяў,— з пагрозай прамовіў каваль.
Гандляр заморгаў вочкамі. Здавалася: вось-вось слёзы пырснуць.
— Я табе аксамітныя каралі на золаце дам. Каваль не пагадзіўся.
— Сабе пакінь. Столькі ў цябе праўды, колькі ў рэшаце вады. Лезь!
— Баграніцу не пашкадую, — упрошваў багатыр.
Янка таргануў Яся за рукаў.
— Што такое баграніца?
— Вопратка з каштоўнай тканіны. Яна барвовага колеру. Яе толькі князі носяць.
— Баграніцу? — пачухаў за вухам каваль. — У князі хочаш вывесці? Не. Ты з тых, хто адною рукою дае, а дзвюма адбірае.
Гандляр затрос кулаком.
— Я табе! Я табе-э!
— Лезь, — гукнуў
Багатыр укленчыў.
Што тут сталася! Свіст, крыкі, хоць вушы затыкай. Сагнуўся гандляр-багатыр. А каваль як тупне нагою.
— Кукарэкай!
Багатыр хрыпла пракукарэкаў:
— Ку-ка-рэ-ку…
Каваль у смех, узяўшыся ў бокі:
— Ха-ха-ха…
А вакол яшчэ мацней:
— Га-га-га… гы-гы-гы…
І Ясь смяяўся, і Мацей смяяўся, і Алеся смяялася. І Янка смяяўся, падскокваючы. Аж слёзы з вачэй цяклі. Здавалася, увесь горад зайшоўся ад смеху.
Нарэшце гандляр-багатыр вылез з-пад стала і, апусціўшы галаву, пасунуўся ў натоўп.
— Бач, не даспадобы яму, — сказаў каваль. — Сам жа гулец добры, не аднаго пад стол заганяў.
Людзі, пасмейваючыся, сталі разыходзіцца.
— Цяпер бурштынавыя пацеркі пойдзем купляць, — прамовіў Ясь.
— Паўлінцы? — усклікнула Алеся.
— Паўлінцы, — прызнаўся Ясь.
Гандляр, які прадаваў пацеркі, быў зусім малады. Заўважыў, што Ясь на пацеркі пазірае, прамовіў:
— Які гандляр, такі тавар.
— Які ж у цябе тавар? — запытаў Ясь.
— Бурштын. Бурштын — слёзы Сонца. Ён шчасце дае.
— Чаму бурштын — слёзы Сонца? — пацікавілася Алеся.
Гандляр узяў пацеркі, узняў угару. Засвяціўся бурштын жоўтымі кропелькамі на сонцы.
— Паслухайце, што вам прабаю. У старажытнай Грэцыі жыў Геліёс — бог Сонца. Меў ён тройку цуда-коней. Штораніцы іх запрагаў і ехаў у дарогу — з аднаго канца свету ў другі. Спярша туды, адкуль сонца ўзыходзіць, пасля туды, куды яно заходзіць.
— Цяжка яму прыходзілася, — пашкадавала Геліёса Алеся.
Гандляр кіўнуў галавою.
— Здаралася, ён свайго сына Фаэтона браў з сабою. Аднаго разу папрасіў Фаэтон: «Бацька, дазволь мне сёння самому кіраваць». Сказаў Геліёс сыну: «Будзь асцярожны. Коні, што агонь, а ты малады». Міма вушэй прапусціў гэтыя словы Фаэтон, свіснуў пугай і паляцеў угару. Засвяцілася сонца, зніклі цені ночы. Фаэтон яшчэ хутчэй. Паганяе цуда-коней, не глядзіць, дзе дарога. Ну і збіўся з яе. Перасталі слухацца коні, панеслі немаведама куды. Упаў на зямлю і загінуў Фаэтон.
Гандляр яшчэ вышэй узняў бурштынавыя каралі, як бы імкнучыся да самага сонца дастаць. Туды, дзе калісьці несліся цуда-коні.
— Што было пасля? — паціху запытала Алеся.
— Гараваў Геліёс, — баяў далей гандляр, — але сваё гора моўчкі трываў. А вось ягоныя дочкі Геліяды плакалі так моцна, што сталі ніцымі вербамі, а іх слёзы — кропелькамі бурштыну. Бурштын — слёзы Сонца. Яго найбольш каля мора знаходзяць, бо там слязьмі Сонца часцей плакалі сёстры Геліяды. І ў нашай старонцы можна бурштын знайсці. Любілі нашу старонку і Геліёс, і Фаэтон, і Геліяды. Не раз і не два тут праляталі.