Райскія яблычкі

Апавяданні з берагоў Нёмана і Гараднічанкі

Літаратурна-мастацкая творчасць цікавая перш за ўсё непаўторнасцю аўтарскага ўспрымання жыцця. Уменне адкрываць чытачу свой асабісты свет, у якім знаёмыя рэчы і з’явы выглядаюць зусім іншымі, незвычайнымі, захапляць гэтым магічным светам — хіба не тут адзнака сапраўднага мастацтва? Такое пытанне ўзнікае, калі знаёмішся з новай кніжкай Сяргея Астраўца “Райскія яблычкі”. Бо гродзенскі празаік валодае гэтай здольнасцю ўражваць яшчэ як. У свой час я стараўся схіліць яго да стылю класічнай

прозы: раннія яго апавяданні давалі для гэтага падставу. Ды і ўвогуле ў нас, у беларускай літаратуры выпрацавалася працяглая традыцыя ўвасабляць у прозе рэалістычна канкрэтныя адбіткі жыцця, ствараць жывапісныя яго малюнкі. Але С.Астравец настойліва зварочваў убок ад гэтай традыцыі, шукаючы разняволеныя формы выказвання, не цураючыся публіцыстычных, эсэістычных прыёмаў.

Ён прыйшоў у літаратуру з журналістыкі. І цяперашняя манера пісьма складвалася, як відаць, на сумежжы літаратурна-мастацкай і журналісцкай творчасці. З прыкметнымі асаблівасцямі апошняй. Што ніяк не зніжае эстэтычнай вартасці твораў у цэлым. Можа нават дадае ім пэўнага шарму, асабліва, калі глядзець на іх з пазіцый сучаснага маладзёвага чытача. Публіцыстычны элемент у творах С.Астраўца выяўляецца найбольш у іх палемічнай скіраванасці, імкненні аўтара рэзка высветліць парадаксальнае, анамальнае, стварыць іранічна-сатырычны кантэкст. Нярэдка аўтарская іронія прыхаваная за звычайнымі назіраннямі, размовамі і паступова разбурае гэту звычайнасць. Зноў жа такім чынам адкрываюцца недарэчнасці нашага жыцця.

У цэлым проза С.Астраўца, даволі вопытнага ўжо пісьменніка, зусім не аднатонная паводле стылю. Шэраг яго “апавяданняў з берагоў Нёмана і Гараднічанкі” характэрныя глыбінёй і значнасцю думкі пра чалавека на скрыжалях мінулага і сённяшняга жыцця. Мне найбольш імпануюць тут маналогі-развагі, што добра сумяшчаюць плынь аўтарскага пачуцця, пераважна стрыманага, з прадметнасцю жыццёвых рэалій (“Мармур не смяецца”, “Рэпрадукцыя Брэйгеля”, “Далакопы”, “Флот каўчэгаў”). Аўтар углядаецца ў мінулае, у яго цікавыя асобы і з’явы, стараючыся “прачытаць” па-свойму, зусім нават суб’ектыўна нейкія фрагменты тагачаснага жыцця, бо яны варушаць душу менавіта цяпер. Даюць урокі. С. Астравец тут далёкі ад адназначных ацэнак, нібы прапануе нам падключыцца, каб зрабіць высновы. Напрыклад, адносна постаці, вельмі супярэчлівай, апошняга караля Рэчы Паспалітай Станіслава Аўгуста Панятоўскага, або драматычнага лёсу арміі Урангеля, якая, адступаючы з Крыма ў 1920 годзе, назаўсёды пакідала радзіму. А чаму менавіта пра гэта? Таму, напэўна, што Крым, дзе, дарэчы, ступалі ногі многіх беларусаў, у тым ліку герояў твора — экзатычны асяродак, дзе незвычайная расліннасць, сонца, мора, скалы, што выклікаюць захапленне, нават душэўна расслабляюць. І тут жа — сляды страшнай баявой эпапеі Белай гвардыі, дваранскай інтэлігенцыі тагачаснай Расійскай імперыі. Як гэта сумясціць? Але гарадзенскі празаік любіць сумяшчаць несумяшчальнае — далёкія гістарычныя рэаліі і наш сённяшні дзень, эстэтычна высокае і нізкае, сур’ёзнае і камічна-недарэчнае, выяўляючы сапраўдныя каштоўнасці жыцця.

У згаданых вышэй маналогах-рэфлексіях добра працуюць і выяўленчыя сродкі прозы. Аўтар, углядаючыся ў мінулае ці ў сённяшнія парадоксы жыцця, таленавіта стварае прадметныя рэканструкцыі, нярэдка і паэтычныя, прыкмячае красамоўныя дэталі. Так што С.Астравец у сваёй новай кнізе не толькі публіцыстычна здзеклівы, а і эпічна канкрэтны, па-мастацку дакладны і яшчэ па-філасофску ўдумлівы, неардынарны ў сваіх аналітычных развагах. Вылучаецца ў гэтых адносінах псіхалагічная рэфлексія пра жыццё на мяжы са смерцю, што прыходзіць да чалавека на бальнічным ложку і непасрэдна сутыкае яго і з суровай рэчаіснасцю і з вечнасцю.

Кнігу “Райскія яблычкі” трэба прызнаць у цэлым бясспрэчным здабыткам пісьменніка, сведчаннем яго літаратурнага росту. Лепшыя творы, напісаныя як унутраныя маналогі (“Мармур не смяецца”, “Флот каўчэгаў”, “Снежны Вялікдзень” і інш.), могуць цалкам прэтэндаваць на узоры сучаснай інтэлектуальнай прозы. С.Астравец добра валодае словам, абыходзячы пры гэтым стандартна-архаічныя пласты лексікі і аддаючы перавагу сучаснаму слоўніку. Інтанацыйны лад аўтарскага маўлення тым не менш не залітаратураны, а вольны і натуральны. Кніга добра чытаецца і, будзем спадзявацца, знойдзе свайго ўдзячнага чытача.

Аляксей Пяткевіч

Апавяданне праз дзвесце дваццаць год

Для горада, канечне, ганарова, калі ў ім манаршая персона жыла, балі-феерверкі давала, паслоў замежных прымала, парады вайсковыя праводзіла з музыкай, са штандарамі. Але калі толькі горад цэніць шляхецкасць сваю, захаваныя магнацкія палацы, калі песціць карані свае, ашчаджае, шануе княскі і каралеўскі гербы старажытныя, а не гуляе ў плябейскія гульні. А інакш кароль, ён як ганебная пляма на рабочай робе, зацыраваная дзірка, ён — абесцэненая манета, скасаваная з абарачэння, ці зусім якаясь незразумелая, бадай фальшывая.

Кароль, а што кароль? Салавей у клетцы, нават папугай, як некаторыя кпілі, шчупак у нераце, ці, хай, залатая рыбка ў акварыуме, каб прыгажэй гучала. З першых, лічы, дзён пад прыглядам, пад чужой аховай, каб не дазваляў вольнасцяў, каб, не дай Божа, не ўмацаваўся мілітарна. Расейскія войскі кватаравалі ў Варшаве. Але звычная рэч тады, калі значная частка Еўропы нібы зрабілася абшарам пастаянных ваенных манёўраў, перасоўвання вялікіх армій, хуткіх маршаў, адлегласці вымяраліся жаўнерскай ступою, лічбай паходных дзён вайсковай калоны, карты навакольных краёў выкарыстоўваліся пераважна ў якасці штабных. Імператар Фрыдрых ІІ нават не рамантаваў дарогі, каб замежныя войскі не рухаліся як на парадзе па прускай тэрыторыі. Расейская армія то была ў Кёнігсбергу, то займала Берлін, то стаяла ў Варшаве, то зноўку апыналася ў сталіцы Прусіі. Дамам усё больш падабаліся афіцэры.

Моцы хапала імператрыцы, каб гэтым часам вайну ваяваць з магутнай некалі Асманскай Турэччынай, што калісьці прагнула заліць еўрапейскія абшары сваёй гарачай чырвонай лавай. Асманскаму непрыяцелю хаўрусніца-імператрыца не давала жыць спакойна. І янычараў у той жа Варшаве немагчыма было ўявіць нават у жаху, апроч, канечне, янычарскай музыкі, якая набыла моду пры каралеўскім двары, з гаспадаром якога больш не варагавалі збройна пашы. Так-так, пры магнацкіх палацах пашырылася тая мода, магнатэрыя спаборнічала, як зазвычай, з самім каралём, заводзячы капэлы з янычарскімі медзянымі інструментамі і бубнамі, больш лічэбныя, гучныя, каб манарха зачапіць, каб магчыма насенне раздражнення закінуць у ягоны, вызвалены ад пустазелля, сад з экзатычнымі раслінамі.

Янычарская музыка — гаркавая моцная турэцкая кава, тамтэйшы тытунь, так-так, мультан, ад якога слёзы раптоўныя як пот, паўднёвыя пернасці, ад якіх горла сцінала. Заморскія смакі, экзотыка, тавар з крамак нетутэйшых купцоў. Янычараў у Варшаве немагчыма было ўявіць нават з пасольствам ад галоўнага пашы, не магло быць ніякіх пасольстваў, у Варшаве кватаравала гвардыя імператрыцы.

І дзякаваць Богу, канечне, хоць невядома ніколі як урэшце манета ўпадзе: тварам, гербам, ці лічбай дагары. Янычарскае войска ў сталіцы над Віслай у недалёкай мінуўшчыне азначала б гвалт, кроў, смерць. Не прапусцілі янычарскую навалу магнатэрыя і шляхта каронная і вялікакняская, крылатыя гусары, мушкецёры і швейцарскія найміты. А зараз забудзьцеся назаўсёды на жахлівыя хрысціянскія сны, на дзённыя уявы-жахі, каралеўскія прыдворныя, салонныя дамы і юныя паненкі, на вуліцах Варшавы маршыруе імператарская гвардыя, у казармах трымае порах сухім інфантэрыя і бамбардзіры, стала вострыць шаблі кавалерыя, не спіць варта, гатовая ў любую хвілю запаліць кнаты. Хаўруснае войска ахоўвае бяспеку Яго каралеўскай мосці.

Што мацней адчуваў ён: абражаным сябе пасля жорсткай закуліснай барацьбы за пасад у каралеўскім замку варшаўскім альбо радасць, палёгку, ці зняважаны гонар, сумесь згрызотаў сумлення са здаволенасцю разам? Перамог недабрадзеяў сваіх, адкрытых злоснікаў, так, падтрымка была, і гэта таксама праўда, але не такі ён не здатны сам, каб не мець важкіх шанцаў у часіну бескаралеўя. Так-так, ён — кароль, але кароль на час, так менавіта вызначыў элекцыйны сойм. І час гэты — апошні акт драмы аб каралеўстве, аб усёй Рэчы Паспалітай, як нам вядома цяпер. Будзьма разважнымі: выбары новага караля заўжды такія. Замежны элект шукае апірышча сярод магнатэрыі, шляхты, свой кандыдат — таксама, адначасова — падтрымкі суседніх дзяржаў. Нічога новага ў гэтым няма. Станіславу Аўгусту пашкодзіла, што замест імператара ў Санкт-Пецярбургу была імператрыца, кабета, па-другое, што не сакрэт, усе лічылі іх былымі каханкамі.