Шрифт:
Т?ГЭХ Т??ЛБЭ Т?БЭЛТЭЛЭРЭ
Кутталлаах уму?ах
Бу т?бэлтэ ааспыт ?йэ а?ыс уонус сылларыгар Ньурба?а буолбут дииллэрэ. Биир ?т?? к?н к??гэйэр к?н?гэр сылдьар эдэркээн Балыарый уол дэриэбинэттэн тэйиччи со?ус сиргэ бултуу диэн барбыта. Ол баран, кэпсэтии бы?ыытынан, уруккуттан билсэр уолун ??тээнигэр тиийбит. Дьиэлээх уол эппитинэн, ??тээн уму?а?ар ?сс? ха?аас арыгы баар буолуохтаах. Айыл?а?а тахсан, к???л салгынынан сайа тыынар ?т?? т?гэн тосхойбучча, Балыарый, с?ргэтэ к?т???ллэн, уот оттунан, ас тардынан барар. А?а-??лэ бэлэм буолан, остуолга олорон к?рд???нэ, туох эрэ тиийбэт, итэ?эс курдуга. «Ээ, били а?ым итэ?эс эбит дии», – дии санаат, маа?ын дьиэлээх уол эппитин санаан, ??тээн бадыбаалыгар т??эргэ сананан, ойон турар.
Аллара киирэр ааны
Балыарый, к?рб?т?н итэ?эйбэккэ, с?рэ?э айа?ынан тахса сы?ан, эргиллэ биэрээт, тахсар ааны былдьаспыт. Испиискэ умулларыгар к?рд???нэ, эмээхсин уол диэки сы?арыйан и?эр курдуга…
Ата?ын иминэн ?ктэл устун ???э дабайан, ??тээ??э киирэр. Киирээт да, т?ргэн ?л?гэрдик хомуна охсон, т??ннэри дьиэлиир.
Бу т?бэлтэни итэ?эйиэ суо?а, бостуой к?л??гэ барыам диэн, дьиэлээх уолга кэпсээбэккэ сананар, ол да буоллар, биир ый ааспытын кэннэ, иккиэн бииргэ т?бэ?эн бултуу сырыттахтарына, ол кутталлаах т?гэни барытын ыраас мууска ууран биэрэн, дуу?атын чэпчэтэр. Онуоха ол ??тээн ха?аайына уол отой да со?уйбатах, ?сс? маннык диэн кэпсиир: «Билигин ити бултуурга тохтуур ??тээн буолан турар дьиэ?э урут т?р?пп?ттэриниин бары бииргэ олорбут дьиэлэрэ эбит. О?о сылдьан, дьиэ уму?а?ар т??эн до?отторун кытта оонньуур идэлээ?ин кэпсиир. Биирдэ то?о эрэ т??н киирбиттэр, онно Балыарый кэпсээбит ынырык эмээхсинин к?рб?т. Онно баар о?олор ?л? куттанан ??г?-ха?ыы б??? буолбуттарыгар утуйа сытар ийэлээх а?ата у?уктан кэлбиттэр уонна кинилэр эмиэ эмээхсини илэ харахтарынан к?рб?ттэр. Кырдьа?ас муус ма?ан у?ун батта?а хара?ар саба т??э сылдьар эбит, ки?и иилэн ылбатынан эгэлгэтэ и?иллибэт туох эрэ дор?ооннору та?ааран, са?ара сатыыра ???. Улахан дьон уолларын уонна кини до?отторун харбаан ылан, ???э тахсаннар, бу алдьархайдаах дьиэлэриттэн куоппуттар. Кэлин олохтоох дьонтон истэн билбиттэрэ, ити дьиэ т?р?т олохтоохторун эбэлэрэ т?б?т?нэн ыалдьаахтаабыт эбит. К?н? бы?а ха?ыытаан, са?ыгыраччы к?лэн, ?сс? арыт букатын да?аны та?а?ын-сабын устан кэби?эр идэлэнэн, дьонун-сэргэтин тулуйар кыахтарыттан та?ааран, эбэлэрин ити уму?ах и?игэр олохтообуттар. Эмээхсин эрэйдээх никсик сыттаах, хара?а уму?ах сир салгыныттан сыыстаран ?р буолаахтаабатах, сотору ?л??хт??б?т эбит…»
Дьэ ити курдук Балыарый до?орун дьоно дьиэни атыылаабатахтар, хам-хаадьаа сылдьар, булчуттар тохтуур ??тээн дьиэлэрэ буолбут эбит. Эмээхсин ту?унан умнулла бы?ыытыйбытын кэннэ, бу Балыарый илэ к?р?н, ити эргин сирдэргэ дьулаан сурах хос тар?аммыт. Дьиэ билигин да турар сурахтаа?а, ол эрэн аллара т??эр кирилиэ?ин к?т?рэн, уму?а?ы суох гыммыттар.
Илэ к?ст??
Бу т?бэлтэ ааспыт ?йэ сэттэ уонус сылларыгар Таатта?а буолбут эбит. Би?иги Ытык К??лгэ, оройуон киинигэр олорорбут, онно дойдубар Уолба?а бараары гынабын диэн аймахпыт Сэрэппиин киирэн, бэлисипиэт уларсыбыта. Оччолорго били??и курдук элбэх массыына суо?а, эгэ чаа?ынай к?л? кэлиэ дуо, кытайдар курдук, дьон-сэргэ, кырдьа?а?ыттан-эдэриттэн тутулуга суох, бары кэриэтэ бэлисипиэти миинэллэрэ. Би?иги ол кэм?э икки бэлисипиэттээх этибит, дьонум Сэрэппии??э «Уралбытын» уларсыбыттара.
Уолба Ытык К??лтэн хоту диэки отут ?с килэмиэтир тэйиччитэ. Ол са?ана били??и улахан айан суола суо?а, б????лэккэ киирэр суол икки алаа?ы туораан аа?ара. Бастакы алаас ???й алаа?а диэн. Алааска илин диэки хайысханан киириллэрэ, онтон аллара диэки т??эн, хоту ?тт?нэн ар?аа тахсан, ч?к? со?ус ки?и у?уо?унан ойуурга киирэн, н???? алааска т???ллэрэ.
Сэрэппиин киэ?элик, к?н киирэн эрдэ?инэ, ити алааска тиийэн кэлбит. Ки?и у?уо?ун аттынан айаннаан и?эн к?рд???нэ, арай биир дьахтар, киниэхэ к?хс?нэн буолан, батта?ын тараана олорор эбит. Сэрэппиин туох дьиибэ дьахтара куттаммакка, ки?и у?уо?ар кэлэн батта?ын тараана олордо?ой диэн м???ттэ
Бу кэнниттэн бокуонньук илэ сылдьан бар дьонун куттаабыта, ол сайын дьон-сэргэ киэ?э та?ырдьа тахсалларыттан саллар буолбуттара. Киристиинэ к?м?лл?б?т сирин ту?аайыытынан дьо?ус холорук кэлэн, олорбут дьиэтин хайысхатынан с?тэрэ. Кини дьиэтигэр со?отох о?онньор олорбута, ол эрээри бокуонньук т??н ахсын кэлэн дьиэтиттэн холдьохсоруттан, кутталыттан ол дьиэттэн к?сп?т. Ол сайын мин Уолба?а сайылыы сылдьарым, эбэм уулусса?а мээнэ оонньото та?аарбата. Киристиинэни ынахтарын хомуйа сылдьар дь??гэтэ к?рс? т?сп?т?н ту?унан кэпсэл баара. Ол кэнниттэн ол дьахтар барахсан у?уннук балыы?а?а сыппыта.
?сс? дьиктитэ диэн, та?а?ас тиэйэн а?албыт нуучча суоппардара дьахтары к?р?лл?р?н ту?унан кэпсииллэрэ. Арай, айаннаан истэхтэринэ, ки?и у?уо?ар эдэр дьахтар батта?ын тараана олорор ???. Ону к?р?н туох буолбут дьахтарый, куттаммакка ки?и у?уо?ар тахсан батта?ын тараана олорор диэн с???нн?р, олохтоохтортон ыйыталаспыттарын ту?унан кэпсииллэрэ.
Ити курдук дьон-сэргэ санаата айманан, олус куттанан олорбуппут. Эбэм оло?у олорбут, саастаах ки?и сиэринэн м???ттэрин ?йд??б?н: «Бэйэтин дьа?аммыт ки?ини дьону кытта биир сиргэ к?мп?ттэрэ итинник буолла, ?сс? сулустаан, былаахтаан буолан», – диирэ. Былыр ?б?гэ сиэринэн итинник т?бэлтэ?э ки?ини умса к?м?лл?р? ???.
К?н-дьыл баран испитэ, кы?ын аа?ан, саас буолбута.
Сэрэппиин а?ата Тэрэнтэй диэн кырдьа?ас хомуньуус хорсун санааны ылынан, хас да киилэ туу?у атыыла?ан, дьахтар к?м?лл?б?т буорун ?рд?гэр куппут. Туус хаары кытта ууллан буорга и?иэхтээ?э…
Дьэ, ол кэнниттэн эрэ кимиэхэ да к?ст?бэт буолбут.
Илдьэ барыы…
Дэриэбинэ?э биир кырдьа?ас со?отох о?онньор олорбут. Олорор дьиэтэ со?отох ки?иэхэ киэ?-куо?, улахан эбит. Ол да и?ин, со?ото?ун тэ?ийиминэ да буолуо, биир хо?угар балыы?а?а быраактыка?а кэлбит кыы?ы олохтообут. Дьиэтигэр до?ордоммучча, санаата к?т???ллэн, кэпсэтэр ки?илэнэн, о?онньор сэ?энэ-сэппэнэ ?ксээбит.
Биир кы?ы??ы ыкса киэ?э кыыс балыы?атыттан кэлэн, тэлгэ?э?э киирэн и?эн и?иттэ?инэ, тэйиччи со?ус ки?и хаамарын курдук, хаар кыычыр?аабыт. Хабыс-хара?а буолан туох да к?ст?бэт эбит. Кыыс о?онньор ону-маны бэрийэ та?ыста ини дии саныыр. Ол эрэн эдэр кыыс чуор кулгаа?ынан и?иттэ?инэ, ол хаамар ки?и олус ыараханнык тыынар, эмиэ да ынчыктыыр, эмиэ да тыынын былдьа?ар икки ардынан ыарахан ба?айытык бопторор курдук эбит. Кыыс куттанан: «Ким?инээй?» – диэн ??г?л??р. Ону кытта били ыараханнык тыынар курдук тыас тута с?тэн хаалар. Кыыс со?уйан, турбахтыы т??эн: «Хайдах-хайдах ба?айыный, эчи дьиктитин», – дии санаан баран, дьиэтигэр киирэн хаалар. Дьиэлээх о?онньор отой да та?ырдьа тахсыбатах эбит, с???р?йэн эрэр о?о?ун уотун иннигэр туох эрэ ыар санаа?а баттаппыттыы туттан, кэри-куру буолан олорор эбит. Кыыс, т??? да эдэркээн саастаах буоллар, о?онньор барахсан туохтан эрэ санаата т?сп?т?н бэлиэтии к?р?р уонна кырдьа?ас ки?ини куттаамаары, тэлгэ?э?э ким эрэ ыараханнык тыыммытын, хаары хаачыр?атан хаампытын кэпсээбэт.
Киэ?ээ??и а?ылыктарын а?ыы олорон, аны ыалдьыбыт дуу дии санаан, кыыс ыйыталаспытыгар о?онньор маннык кэпсээннээх буолан, дьукаа?ын, эдэр кыы?ы, дэлби куттаабыт, уйул?атын хамсаппыт:
«К?н?ск? а?ылыгым кэнниттэн ?гэспинэн барбах утуйа т??эн ылбытым, т??лбэр былыр ?йэ?э, инньэ с??рбэччэ сыллаахха, ?лб?т быраатым к???ннэ. Туох абаа?ы ку?а?ан билгэтэ буолла, миигин кытта барыс диэн ы?ыра сатаабытын аккаастанным», – диэн.
Ол т??н кыысчаан о?онньор кэпсээниттэн уйу?уйан, уута к?т?н утуйан быстыбат. Н???? хоско утуйа сытар о?онньор тыынара бу баардыы и?иллэр. Т??? ?р кэм ааспыта буолла, арай та?ырдьа кыыс утуйар хо?ун т?нн?г?н аннынан эмиэ маа?ы??ы курдук хаар хаачыр?аабыт. Субу баардыы, хантан эрэ олус ыраах сиртэн а?ылаан-мэ?илээн, с??рэн кэлбит ки?и курдук, ыарахан ба?айытык ки?и тыынара и?иллэр. Кыыс, олус к??скэ куттанан, суор?анын ыга тардынан баран сытар. Арай и?иттэ?инэ, хаар хаачыргыыра уонна ыараханнык тыыныы о?онньор сытар хо?ун т?нн?г?н та?ыгар и?иллэр. Холкутук тыынан утуйа сыппыт о?онньор тыынара ыараан, оронугар дэлби м?хс?н, мэктиэтигэр хардьыгынаан тыынар курдук буолар. О?онньору ??г?лээн у?угуннарыан ба?арар да, к?ст?бэт «ыалдьыт» ыарахан тыына субу баар курдуга…