Шежірем сыр шертсе
Шрифт:
Ал керей руына келер болса: "Керей–орта жз рамындаы негізгі тайпаларды бірі. Шежре деректеріне араанда, ол Аба К. (.Аба Керей) жне Ашамайлы К. (.Ашамайлы Керей) деп аталатын екі лкен тарматан трады. …Кне тарихты зерттеушілер К-лерді ертедегі керейттерді (. Керейт) рпаы деп санайды. …Рашид ад-Дин, білазы Баадрхан, Х.Ховорс, С.Аманжолов т.б. оны ежелгі трік тайпаларынан таратады.
Тарихи жазба деректемелерде К-лер б.з-ды 9 -ынан белгілі. …К-лер ол кезде Онон, Керулен, Селенгі жне Аргун зендеріні бойын мекендеп, жеке мемл. ран. Мдениеті жоары болып, кне тркі жазбаларын пайдаланан…
К-лер лан байта территорияа тарап, біратар тркі тілдес халытара сіісіп кетті. Олар–збек халыны Кенегес тайпасындаы Абалы жне Ашамайлы, араалпа халыны оырат арасындаы Ашамайлы рулары. Аба-Керей руы тубаларды, ырым татарлары мен башрттарды
Ал уатар жайлы онда былай делінген: "Уа– Орта жз рамына кіретін тайпа. Шежіре бойынша: Шоа, Сарман, Байназар, Сарыбаыш, Сіргелі, Еренші, лімбет, Бидалы, Жансары, Баржасы, Шйкз руларына блінеді. Мны соы тртеуін Ергенекті У. деп те атайды. аза гімелері мен шежіре деректерінде У. аталарыны бірі ретінде йгілі Ерккше батыр мен оны лы Ер осай батырды аттары аталан. …аза арасына ке тараан аыз бойынша У. Керей тайпасымен туыстас. У-ты ары атасыны анасы ері Жаубасар лген со бір жылдан кейін мегерлік дет бойынша оны аасы Ойшыбайа (Керейді кесі) тиеді. Сондытан да У. Керейді інісі болып есептеледі. Керей мен У-ты аталастыыны таы бір айаы, оларды рулы табасыны састыы, яни "Ашамай таба"(x) екеуіне де орта. У-ты алашы ата мекені азастанны солт. шыысы мен Монолияны батысы болса керек. аза жеріне жоарларды баса-кктеп еніп, ала жылжуыны салдарынан У-тар зіні ата мекенінен ыысып, солт. Тобыл жне й -деріне, батыста Торай лкесіне, ал от. Арал теізіні жаалаулары мен Сыр бойына да жетті. …20 -ды басында Кіші жздегі У-ты аздаан тобы Торай обл-ны Атбе жне Ырыз у-дерінде бытырап оныс тепті. …раны–Жаубасар, Барма, табасы–Пx (босаа, ашамай) (Бл да сонда. Алматы. 1977 ж. 11 т. Уа. 271–272 б.б.).
7 блім
ЖЗГЕ КІРМЕЙТІН РУЛАР ХАЫНДА
Ауыз-екі тілімізде алы жртшылы жзге кірмейтін рулара аза халыны арасына ислам дінін насихаттап, енгізуді кздеп келіп, алып ойан араб миссионерлері рпатарын, ежелден халымызды хандары сайланып келген Шыысханнан тарайтын слтандар улетін – трелерді, сосын соларды тірегіндегі ызмет етуші тлегіттер тобын жатызып келді. Мселен, белгілі шежіре зерттеушісі Сайдаожа Жсіплы "Жзге кірмейтін аза рулары" деген ебегінде ожалар жнінде тмендегідей мліметтер береді: «ожа тайпасы ш жзге кірмейтін тайпалар ішіндегі ірі топтарыны бірі. Бл тайпа ртрлі рама рулардан ралан. ожа деген сз араб тілінен аударанда «аартушы» деген маынаны білдіреді. Ал парсылар билеуші мірлерді ожа деп атаан. Сондай-а оыан оымыстыларды жергілікті халы ожа деп рметтеген.Ол оымысты–аартушыларды арасында жергілікті тайпалардан шыандар да болан» ("Ана тілі" газеті. 5 б. 15 суір, 2005 ж.). Осылай дей келе ожаларды ішіндегі аа буына кезінде пайамбарымызды сахабасы, кейін екінші халиф болан йгілі Омар бин Хаттаб, белгілі дін уаыздаушылары Шайхы Бзыры, оны лы хазірет Аиуб мин, оны жолын стаушы лы Гирамад зиз шыан Саид тобын жатызады. Гирамад зиз VIII асырды ортасында араб скерімен Тркістан жеріне келгені белгілі. Бл дін шін болан мздай аруланан араб пен арарымдай аптаан сары шерік киген ытай скерлеріні арасында 751 жылы болан йгілі Атлах шайасыны арсаы болуы да ажап емес. Жрта з еріктерімен де, кшпен де ислам дінін енгізе алмаан арабтар, кейін з нтижесін берген тсілмен, мешіт, медреселер салып, ислам дінін аырын, асыпай уаыздай бастайды.
Сайдаожа Жсіплы мааласынан рі арай: «Сол бір дін уаыздаушы Гирамад зизді рпатары Баба Туклас пен Ыса Баб азіргі аза халыны арасында мір срген адамдар. …Ысаты мешіт-саанасы Баба Ата аласында лі сатаулы тр. Оны рпатары Арыстан Баб пен ожа Ахмет Яссауи де тариха белгілі адамдар. Саид тобына азіргі ожа рулары Сеид, ожа, Аожа, Диуана ожа, ылышты ожа, ыры садатар кіреді»,– деген шежіре жолдарын тауып оуа да болады. Мнда сонымен атар ожаларды пайамбар улеті болып саналатын орасан тобы, трелермен аны араласан Басайыс тобы, Жсіп ожа, Трікпен ожалар жайлы малматтар беріледі.
Ал трелер туралы айтар болса, Дешті-ыпша пен аза даласына билік етіп, лыс хандыын ран Шыыс ханны лкен лы Жошы рпатары халы арасында лі кнге дейін здерін трелерміз деп атайтындытары белгілі. азатар арадан ешасан хан сайламаан. Тарихымыздаы аза хандыыны шаыраын
Трелерміз деп здерін тек блар ана емес, Шыысханны зге лттар рамындаы рпатары да «бабамыз нрдан жаралан» деп здерін дала асйектері санатына жатызады (Д-р. Эренжен Хара-Даван–Чингис-хан как полководец и его наследие. Алматы. Из-во "КРАМДС–Ахмед Яссауи. 1992 г.) Ал тлегіттер жайлы айтар болса, Зайыр Сдібеков зіні «аза шежіресінде» бл туралы:«аза слтандары мен хандарыны крші-олаы, малайлары мен шабармандарынан тараан ру. Бларды кпшілігі ертедегі жаугершілікте ола тскен р трлі лттарды адамдары. Солар з ара бір-біріне ыз беріп, ыз алысып Тлегіт руымыз деп здерінше аталып кеткен. Тлегіт руы азаа не ш жзге жатпайды. Тлегіттер Орал облысыны Орда ауданын мекендейді»,-деп жазан (Тлегіт руы. 8 б.).
Ал Хамит Мадановты «Кіші жз шежіресінде» бл жнінде былай делінген: «…Тлегіттер лы жз, Орта жз, Кіші жз ру-тайпалары орналасан жерлерді брінде де кездеседі. Сан жаынан аса кп болмаанымен, ауымдасып мір сріп, ай жерде кездессе де бір-бірін андас, арындас санап, ыз алыспай жретін Тлегіттерді шыуы жайлы кераар пікірлер кп. Біреулер «Тлегіт» деген ханны тірегіне жиналан ызметкері, ру емес деп бра тартса, енді біреулері ол ертеде алыптасан, «Мерген» деген атадан руа айналан дейді». Ал шымкенттік зерттеуші Даниярбек Дйсенбайлы тлегіттерді тегін йсін бабамен байланыстырады. Оларды йсінні ытайлы келіншегі Ля Руннан туан Тлегіт атты баланы рпатары дегісі келеді. Сйтіп оларды: тре-тлегіт, алма-тлегіт, моол-тлегіт, сосын таы біреуін келтіріп, трт тармаа бліп жіктейді. Х.Мадановты айтуынша тре-тлегіттер Ккшетау, Талдыоран, Шыыс-азастан облыстарында оныс тепкен.
Кне кз шежіреші ариялара жгінер болса, олар тлегіттерді сонау Шыыс ханны кезінде, соны тірегінде топтасып, алыптасан дербес руа жатызады. Біздер осы байламды абылдауа бейімбіз.
йткенмен жзге кірмейтін тайпалар саны бл шеуімен шектеліп алмайды. Оларды атарында кбіміз біле бермейтін зге де біраз ру, жрттар тобы бар. Мселен, Ноайлы (Ноайты) руы. Олар XVII асырда Ноай лысыны соы ордасы Аштархан хандыы лааннан кейін аза жеріне келген. Сйтіп тілі мен діні сас аза руларымен араласып кеткен. Ал Алтай-арпы руы Алтай бктерін мекендеген арлтарды бір сыныы. Блай деп XVIII асырда азатар арасына сіе бастаанда аталан. Блардан зге азатармен етене аралас-ралас болып кеткендерді бірі–алпа руы. Ол XVIII асырды соында Хиуа жерінен келген араалпатардан ралан. Ырыз, Шалар зендеріні маын мекендейтін крінеді. Ендігі бір топ–ырызлілер. Олар XVIII асырда жоар шапыншылыынан ыып, аза жеріне келген ырыздар. Блардан баса оныс аударушыларды ішінде–араша руы бар. Блар XVII асырды соында Цин (ытай) патшалыы жоарларды ойсырата таландааннан кейін соларды аза жерін паналаан арашы батыр (Гуранты Доржи) бастап келген тобынан ралан. Кейін соны атымен араша руы деп аталып кеткен.
азатара сііп кеткен ендігі бір лкен топ–атаан руы. Ол XIV асырда Едіге батырмен бгінгі аза жеріне келіп, алып ойан ноайларды бір сыныы деген дерек бар. Олар алдымен лытау, кейін Ташкент маын мекендеген крінеді. лы жздерді арасында жргенде алып ойан бір жрты солара з атымен сііп кеткен бгінгі Шанышылы руы екен. йткені атаандар іштей Жайма, Шанышылы, Блеген, Сарыатаан деп блінетіндігі белгілі.
Келесі бір топа – Дрмен-Барлас руын жатызуа болады. Оларды біраз зерттеушілер ататы Темірлан крегенні барлас руы мен найманны бааналы атасынан ралан ру деп жр. Амешіт (ызылорда) маын мекендейтін крінеді. Ал Ташкент тірегін оныстаушылары збектерді рамында еніп кеткен. Блармен атар аты ауыза сирек алынып жрген топты бірі – Баршылы руы. Олар VIII асырда Орта Азия жеріне орасанды Шайбан шапен еріп келген парсылар крінеді. Олар Сырдария, Ташкент, Жиза маына оныстанан крінеді.