Шежірем сыр шертсе
Шрифт:
Реті келіп трасын айта кеткіміз келеді. Біз мндаы аракесек жарлы болан деген стаммен онша келіскіміз келмейді. Біздіше, егер аракесек жарлы болса айын атасы оан екінші ызын оспас еді деп ойлаймыз. Сосын ыдуарды екінші лы ыдырбай кесі бауатты адам болмаса лаап атпен Байлы деп аталмас еді. Ал егер кесі бай, інісі бай, ал зі арашаыра иесі бола тра айырбай неге жарлы болма дегіміз келеді. Сзіміз исынды емес пе. Мселен біз еш жерден ыдырбай арашаыра иесі дейтін деректі кездестірген емеспіз, ал айырбай жнінде мндай деректер бар. Мысалы, алшын Серік зіні аталмыш ебегінде бл жнінде былай дейді: «азір халы санасынан бірте-бірте байаусыз шіп бара жатан бір шынды–Кіші жз руларыны ішінде аракесек руыны билік айтуа ерекше ы боландыы. …Бір ызыы, азіргі рпа бл ерекшелікті азіргі ділдік трыдан абылдаса, брыны
Бдан шыатыны, егер айырбай жарлы емес, арашаыра иесі болса онда оан таылан аракесек ныспысыны сыры неде жатыр деген сауал туары аны. Біздіше бл атау кедейлік тсінігімен негізделмеуі керек. Мны біз біреулерді кезінде стірт ойлап, жаза салан шары байламынан туан ым деп санаймыз. Бан жауапты біз мір, трмысымызды баса бір былыс, жайттарынан іздестіріп круіміз керек трізді. Мселен, лингвист ретінде мен аракесек атауын ысартылып алынып, ауыспалы маынада берілген сз деп санаймын. Тілімізде осыан сас –кесек дние, –кесек денелі, –кесекті образ, –кесек бітімді, кесекті толау секілді ежелден олданылып келе жатан толып жатан метафоралы, тееу сз тіркестері бар. Кесек сзі кедей сзіні баламасы екен деп, жоарыда келтірген ымдарды, зііз ойлап араыз, енді –кедей дние, –кедей денелі, –кедей образ, таысын таы солай деп абылдай алмаймыз ой. Бл білімсіздік, аатты болар еді.
Біздіше, кесек маынасы тптеп келгенде жерді ара кесегін емес, толыанды, наыз, раушы, сомдаушы деген ауыспалы тсініктерді береді. Осыан орай мндаы аракесек сзін ара+шаыра+кесегі , яни оны ктеруші, тіреуші материал, ысасы оны иесі деп тсінген жн. Тек айтуа жеіл болу шін жре келе ауызекі тілде шаыра сзі тсіп, ысартылып алан дер едік. исынсыз дей алмайсыз, йткені тілімізде мндай ысартылан формада берілген ауыспала сз тіркестері баршылы. рине мны брін біздерге лі де жеткізе зерттеп, зерделеп берер арамыздан лі талай зерттеушілер шыарына сенім мол.
Ал ланаты алай аракесек атауын алып, арашаыра иесі боландыына келер болса, мны растар деректі біз аракесек аыны анатбай Елеусізлыны мына ле жолдарынан табамыз:
Айтайы аракесек–
ланаты,
Атаны бауырында сіп
бла бопты.
ария жас йелден
бала крмей,
лімні бір баласын
срап апты.
Осыан орай лана рпатары лімлы кестесіне арашаыра иесі ретінде айырбайды «аракесек» атымен еніп, талас жо, оны улеттегі ыты, зырлы кштерін де иемденіп, сйтіп дстр бойынша сонау кездерден бгінге дейін жолдарын лімдікінен де лкен деп санап жргендері белгілі. Біле-білсек бл да исынды тжырым. Жай емес, дйекті тжырым.
Таы
Алшыннан Арыма пен Алау туды,
Алашы ала жібек жалау болды.
Ту стап, тлпар мініп, топты бастап,
Дшпана туаннан-а талау болды.
Алаудан туды бала–тентек дияр,
Жан болды жауа арсы айраты бар.
Баадр батырлыы жрттан асан,
Семсерді сілтегенде кесіпті нар.
ш ожа таы туды диярдан,
Ерлікте пар келмеді блара жан.
Байожа, Сдірожа, Ндірожа,
Ндірден аракесек бала болан.
Баласы аракесек лім, Шмен,
Болыпты блар да шеу Байсарымен.
Бозаншы Байсарыдан жетім алып,
айырып, аршадайынан шккен Шмен.
Бкіл алшынны ранына, блкім, айтулы батыр боласын шыар, осы Арыматы аты алынады. Біреулер оны Алау батырды лаап аты деседі. Біра бл, біздіше, ате пікір. йткені шежірелерді денінде олар екі аайынды болып келеді. Сйтіп Арыматан–Телеу, еншілесі Рамадан таратылады.
олымыза кейінірек тиген Рашид–лмахан шежіресінде Алаудан тарайтын оны еншілестері Саптан мен ылуар жнінде деректер беріледі. Оларда Саптаннан–Жаурыншы, араатыш, одан–Мелде, одан–Елез, одан–арашмен, Аожа, Есожа, Бдаш таратылады. Осы Бдаштан – йгілі Жаалбайлы, уат, Ормантай. Жаалбайлыдан–Бдеш, Бестерек, Болат, араша, Аожа, Ормантай, тбанай, Тзбет, Сираты, Байожа, Манатау, Біліс дниеге келеді. ылуарды еншілес інісінен–Керейіт, одан–Тірберген, одан–Байдос, Жандос. Байдостан–Жанабыл, Жарек. Жандостан–Ыды, Жартай тарайды. Пайымдауымызша, мнда Кердері диярды Ндірожасынан емес, Байожасынан рбуі керек сияты. йткені Ндірожадан біздер, аракесектер мен Байлы тарамаймыз ба? Ал Сдірожадан–Табын, Тама таратылады. йткені ресми шежіре деректері бойынша Кердері мен соы екеуі Жетіруа жататындыы белгілі.
Ндірожаны ыдырожасынан (Байлынан)–Алтын, Самса, Жанбибі (біздіше Жамбы+би). Самсадан–Беріш, Жаппас. Жанбибіден–Слтансиы, Батысиы, ыдырсиы. Слтансиытан–ызылрт, Масар, Алаша, Байбаты. Батысиытан–Есен, Темір, Шеркеш. ыдырсиытан–Ысы, Баршабике. Осы Баршабикеден шежіре, тарихтарда жиен деп айтыланымен, біра лкен жиында олына жілік статылып, улетті лы деп жарияланан айтулы Адай туан крінеді. Адайдан–дайке, Келімберді. дайкеден–Тжіке, осай. Тжікеден–абаай, одан–Ешмрат, арамырза, одан–лынби, Сегізбатыр. лынбиден–Ммек, одан–Тжіали, Маханмадияр. Тжіалидан–Зиналабадин, лхан. Маханмадиярдан– лиасар. осайдан–Теей, Байбол (бйбішеден), Сйіндік, Бли (екінші йелінен), Айтай, Бегей (шінші йелінен). Келімбердіден–Абан (бірінші йелінен), онай, Орыс (екінші йелінен), Балышы (шінші йелінен),