Спеў аб Гаяваце

Лангфэла Гэнры

VII. Пірога Гаяваты

«Дай кары мне, о Бяроза! Дай бяросты мне, Бяроза! Ты ўзвышаешся ў даліне Зграбным станам над ракою! Я з кары тваёй збудую Човен, шпаркую пірогу, Паплыве яна ракою, Быццам жоўты ліст увосень, Быццам жоўты той гарлачык! Плашч скідай свой, о Бяроза! Скінь убор з бяросты белай, Бо ўжо лета надыходзіць, Сонца грэе, прыпякае, I плашча табе не трэба!» Гаявата так звяртаўся Да бярозы ў цёмным лесе Над імклівай Такваміна На зары, калі ўслаўлялі Месяц Лісцяў птушкі ў лесе, І, прадраўшы вочы, сонца Гаварыла, ўстаўшы: «Вось я! Сонца я, вялікі Гізіс!» Дрэва ўсёй сваёю кронай Зашумела на світанні I пакорліва ўздыхнула: «Скінь мой плашч, о Гаявата!» I нажом акальцаваў ён Дрэва зверху, дзе галіны, Знізу, дзе яго карэнні, Покуль сок з яго не пырснуў; Па ствале лязом прайшоўся, Зверху ўніз кару разрэзаў, Адкарыў драўляным клінам, З дрэва зняў яе цалюткай. «Дай, о Кедр, галін мне гнуткіх, Не шкадуй сукоў мне моцных, Каб была мая пірога I надзейнай і трывалай!» Па шумлівай кроне кедра Жах прабег і гул нязгоды; Але ён схіліўся нізка, Прашаптаў: «О Гаявата, Ты вазьмі мае галіны!» Ён адсек галіны кедра, З двух сукоў зрабіў аснову, Ёй надаўшы форму лукаў, Лукаў двух, звязаных разам. «Дай карэнняў мне, о Тэмрак, О Лістоўніца, такіх дай, Каб звязаць я мог пірогу, Так звязаць канцы з канца'мі, Каб вада не працякала, Не сачылася ў мой човен!» I лістоўніца на ранку Страсянулася ўсім целам, Да чала яго прыпаўшы, Уздыхнула безнадзейна: «Забірай, о Гаявата!» Вырваў ён з зямлі карэнні, Павыцягваў валаконцы, Шчыльна сшыў кару і шчыльна Змацаваў аснову імі. «Дай свайго мне соку, Елка, Дай сваёй смалы гаючай, Засмалю я шво надзейна, Каб вада не працякала, Не сачылася ў пірогу!» I ва ўборы змрочным елка Зашумела, быццам галька На тым беразе пясчаным, Адказала са слязамі: «Забірай мой сок гаючы!» I сабраў ён слёзы елкі, І яе смалой гаючай Засмаліў ён шво, пірогу Ад вады абараніўшы. «Дай калючак мне, о Вожык! Дай калючак, каб зрабіў я Для пірогі-прыгажуні З іх і пояс, і каралі, I дзве зоркі ёй на грудзі!» I зірнуў санліва вожык На яго і, быццам стрэлы, Ён з дупла калючкі кінуў, Мармытнуўшы ў блытаніну Вусаў: «Вось табе калючкі, Сабірай іх, Гаявата!» Ён сабраў з зямлі калючкі, Што як стрэлы зіхацелі, Фарбаваў іх жоўтым, сінім I чырвоным сокам ягад, Аздабляў пірогу імі: Стан абвіў — блішчасты пояс, Нос — аздобілі каралі, Грудзі — дзве малыя зоркі. Так пірогу Гаявата Збудаваў у цёмным лесе, У даліне каля рэчкі; I лясоў жыццё было ў ёй, Тайны ўсе і ўсе іх чары, I бярозы лёгкай зграбнасць Кедра моц, гаючасць елкі I лістоўніцы надзейнасць; I гайдалася пірога На вадзе, як ліст увосень, Быццам жоўценькі гарлачык. Не зрабіў ён толькі вёслаў, Бо не меў у іх патрэбы: Думкі вёсламі служылі, Летуценні кіравалі; Воля — руль трымала цвёрда, Шлях — жаданне пракладала. А пасля на дапамогу Друга Квазінда паклікаў: «Трэба рэчышча ачысціць Ад карчоў, калод і меляў!» Квазінд, быццам выдра, скочыў У раку, нырнуў, нібыта Быў бабром ад нараджэння, То вада яму па пояс, То да горла падступала, З крыкам ён карчы выцягваў, Затануўшыя калоды, Выграбаў пясок рукамі, Глей і водарасць — нагамі. I паплыў мой Гаявата ГІа імклівай Такваміна, Плыў уніз праз крутаверці, Плыў за Квазіндам, што спрытна Гроб рукамі, дзе глыбока, Пераходзіў брод, дзе мелка. Так уверх і ўніз па хвалях Праплылі між астраўкамі — Ад карчоў, калод і жвіру Дно ачысцілі рачное, Вілаватую дарогу, Водны шлях яны праклалі — Ад яго вытокаў горных Аж да самых хваль Павэцін, Да заліва Такваміна.

VIII. Рыбная лоўля

Па праменнай Гітчы Гумі, Гладдзю Велічнага Мора, З новай лёскай, лёскай з кедру, Што з кары ягонай звіта, На бярозавай пірозе Плыў святочны Гаявата, Плыў адзін на ўлоў асетра, На здабычу Мішэ-Намы. Бачыў ён праз шкло заліва, Як глыбока пад пірогай Ходзяць рыбы табунамі, Бачыў, як гуляе Сава, Жоўты вокунь прамяністы, Дзе ляжыць на дне пясчаным Шагашы, амар лянівы, Чорным ценем павучыным. На карме пірогі ўласнай Ён сядзіць з надзейнай лёскай, Вецер пер'е Гаяваты, Як цыкуты куст, варушыць; Насупроць яго вавёрка, Аджыдома, — хвост дугою, Вецер шэрсць яе варушыць I, нібы ў траве, дурэе. Пад вадой на дне пясчаным Дрэмле дужы Мішэ-Нама, Ён цар рыб, асетр магутны, Ён ваду праз жабры цэдзіць, Ледзь варушыць плаўнікамі, Дно пясчанае хвастае. Як той воін-збраяносец, Самавіты і спакойны, Ён ляжыць — спіна ў калючках, Абаронены шчытамі Касцянымі лоб і плечы; У парадных яркіх фарбах, У палосах жоўтых, сініх, У барвовых, чорных плямах Дрэмле Нама і чырвоным Плаўніком перабірае, А над ім сваю пірогу Прыпыняе Гаявата З новай лёскай, лёскай з кедру. «Гэй, вазьмі маю прынаду! — Гаявата крыкнуў гучна.— О асетр, о Мішэ-Нама, Уставай, бяры прынаду, Мы пабачым, хто дужэйшы!» І ў ваду з пірогі ўласнай Ён закінуў лёску з кедру; Марна ён чакаў адказу, Доўга ён чакаў дарэмна, Доўга ён дарэмна клікаў: «Гэй, цар рыб, вазьмі прынаду!» Моўчкі слухаў Мішэ-Нама Ды паціху плаўнікамі Варушыў, на Гаявату Знізу ўверх глядзеў з пагардай, Аж пакуль не надакучыў Нецярплівы крык, і гэтак Ён сказаў тады Кенозе, Прагнай рыбе Маскенозе: «Гэй, шчупак, хапай прыманку, Вырві лёску ў грубіяна!» Чулі пальцы Гаяваты, Як напружвалася лёска, Тузануў ён, дыбам стала У вадзе яго пірога, Быццам белы ствол бярозы З жартаўліваю вавёркай, Аджыдома, на вяршыні. Абурыўся Гаявата, Як убачыў пашчу рыбы, Прагнай рыбы Маскенозы, Як пачаў з вады выцягваць, Ён пагардліва ёй крыкнуў: «Іза, іза! Сорам, сорам! Ты ўсяго шчупак Кеноза, Ты

не той, каго мне трэба, Ты не рыба-Цар, не Нама!» I назад на дно нырнула Прысаромленая рыба, I тады сказаў Самглаву, Угудвошу, Мішэ-Нама: «Гэй, хутчэй хапай прынаду, Вырві лёску ў самахвала!» I павольна, нібы месяц, Белы месяц, з дна марскога Угудвош, Самглаў, скрануўся, А пасля, схапіўшы лёску, Як струну, напяўшы туга, Так яе сваім цяжарам Закруціў у вадаверці, Што вакол сама пірога Пачала хадзіць кругамі, Так, што хвалі дасягнулі Берагоў і захістаўся, Зашумеў чарот і шпажнік. А калі з вады падняўся Угудвош, як поўны месяц, Гаявата так Самглаву Кінуў з кпліваю пагардай: «Іза, іза! Сорам, сорам! Ты Самглаў, ты месяц-рыба, Ты не той, каго я клікаў, Ты не рыба-Цар, не Нама!» I на дно бялявы, страшны Месяц-рыба апусціўся. Зноў пачуў магутны Нама Гучны голас Гаяваты, Выклік смелы, нецярплівы, Што знявагі гулкім рэхам Разлягаўся над вадою. З дна пясчанага падняўся Злосны Нама, натапырыў Ваяўнічыя калючкі — Баявыя фарбы ярка Зіхацелі,— як маланка Мільгануў і ў вокамгненне На паверхні апынуўся, Праглынуў шырознай пашчай Гаявату і пірогу. Нібы ў цёмную пячору Пакаціўся Гаявата, Як калода ў рэчцы чорнай, Закруцілася пірога, Покуль там ён, у вантробе, Не намацаў сэрца Намы: Нібы млын, яно грымела Гулка ў цемры непрагляднай. Гнеўна ўдарыў Гаявата Кулаком па сэрцы Намы, Так, што жылы ўсе і нервы Затрымцелі ў целе Намы,— Аслабеў ён, скалануўся, Забурліў вадой і пенай, Боль глухі адчуўшы ў сэрцы. Лодку ўпоперак паставіў Гаявата для бяспекі, Каб не выскачыць часамі З пашчы Намы, не загінуць; I вавёрка, Аджыдома, Завіхалася вясёла, Балбатала і старанна, Як умела, Гаяваце Увесь час дапамагала. Гаварыў ёй Гаявата: «О маленькі мой таварыш! За адвагу Гаявата Шле сяброўскую падзяку I імя табе дае ён: Зваць цябе з хвіліны гэтай Будуць дзеці Аджыдома, Альбо хвосцік, што лятае!» Зноў пачаў магутны Нама Задыхацца, скалануўся I раптоўна сціх і плынню Быў да берага прыбіты. I пачуў тут Гаявата, Як шуміць пясок і галька, Зразумеў тады, што Наму, Рыб Цара, прыгналі хвалі, Мёртвым кінулі на бераг. I пачуў ён крык і енкі, Сумятню і лопат крылаў, Як на зборышчы драпежных Птушак, што здабычу дзеляць; Між рабрын вялізных Намы Над сабой святла палоску Ён убачыў і заўважыў Там Каёшк, жыхарак мора — На яго глядзелі чайкі, Размаўлялі між сабою: «Гэта брат наш Гаявата!» Ён ім крыкнуў пераможна Са сваёй пячоры цёмнай: «О мае браты і сёстры! Перамог, забіў я Наму: Вызваляйце кіпцюрамі Вы мяне з маёй няволі, I навек з хвіліны гэтай Подзвіг ваш уславяць людзі, Будуць зваць з хвіліны гэтай Вас Каёшк, што азначае — Дабрачыннасць і рашучасць!» I шумлівай чарадою Чайкі дзюбамі сваімі, Кіпцюрамі выратоўваць Узяліся Гаявату, Так яны з вантробы Намы Ад пагібелі ў няволі, Ад магілы пад вадою Гаявату вызвалялі. Выйшаў ён тады на бераг Каля роднага вігвама I пазваў адтуль Накоміс, Паказаўшы ёй на месца, Дзе ляжаў на мокрай гальцы Нерухомы Мішэ-Нама, А над ім ляталі чайкі. «Я, — сказаў ёй Гаявата,— Рыб Цара забіў, усмерціў! Глянь, ён стаў здабычай чаек, То сябры мае, Накоміс: Сёння вызвалены імі Я з вантробы Мішэ-Намы. Не гані іх прэч, Накоміс, Хай на славу пабалююць, Хай дадому на балота Адляцяць, як сонца зойдзе, I тады нясі ўвесь посуд, Кацялкі, глякі і цэбры, Свежым тлушчам запасайся!» Сонца дня зайшло паволі, Узышло начное сонца Над залівам — бледны месяц; З шумным крыкам чарадою Баль свой чайкі пакідалі, Адляцеўшы да далёкіх Астравоў, дзе іх чакалі Гнёзды родныя ў чароце. Моцным сном спаў Гаявата; А Накоміс працавала, Покуль месяцу на змену Не прыйшло з усходу сонца I пакуль не прыляцелі З астравоў сваіх далёкіх Чайкі зноў з галодным крыкам Чарадой на баль світальны. Так тры дні старой на змену Чайкі з крыкам прыляталі, Балявалі над здабычай, Покуль голыя рабрыны Не абмыў прыбой і птушкі Не пакінулі ў спакоі Косці Намы на ўзбярэжжы.

IX. Гаявата I Жамчужнае Пяро

На ўзбярэжжы Гітчы Гумі Састарэлая Накоміс Рукі ў неба прасцірала Над зямлёй, дзе захад сонца Фарбаваў у чырвань хмары, Завадзь Велічнага Мора. Сонца полымем пякельным Прабівала шлях барвовы, Падпаліўшы за сабою Неба, так, як паліць войска Стэп у часе адступлення; I ўзышоў на ўсходзе месяц, Быццам ён з засады вылез, I пагнаўся ўслед за сонцам Па яго крывавых сцежках, Сам у водблісках крывавых. I на захад прасцірала Рукі ў роспачы Накоміс, Гаварыла Гаяваце: «Там жыве ўладар караляў Меджысогван, Дух Багацця, Чараўнік, які завецца З веку ў век Пяром Жамчужным; Там жыве ён пад надзейнай Вартай змей, пачвар агністых, Змей Кінэбік; іх пабачыць Можаш ты ў вадзе бясконцай, Чорнай, як смала, як дзёгаць, Што, як мора, разлілася Да заходніх хмар барвовых. Гэта ім забіты бацька Мой, каварна ашуканы, Калі з месяца спусціўся На зямлю за мною следам, Каб знайсці мяне ў даліне. Меджысогван пасылае Нам хваробы, ліхаманкі, Дзьме смяротнаю імглою, Вее вільгаццю балотнай, Багны параю атрутнай! Выбірайся ў шлях на чоўне З булавою, Пагэвоган, Лук вазьмі свой, Гаявата, З наканечнікамі стрэлы, Рукавіцы, Мінджыкэван; Змаж пірогу тлушчам Намы, Каб па чорных вадаёмах Ты на ёй праехаў шпарка, Каб знішчаў ты чарадзея, Ратаваў народ ад смерці, Меджысогвану адпомсціў — За майго адпомсціў бацьку!» Не марудзіў Гаявата, Захапіўшы ўсё, што трэба, I паляпаўшы вясёла Па баках сваю пірогу, Загадаў: «Плыві наперад! Нас с табой не спыняць змеі, Смаляныя вадаёмы, Човен мой, о сябра любы!» Човен горда бег уперад, I ўрачыста Гаявата Гімн спяваў свой ваяўнічы, А над ім Кіню магутны, Правадыр сям'і птушынай, Баявы арол, кружыўся З дзікім крыкам, з перасвістам. Хутка ўбачыў Гаявата Велічэзных змей, Кінэбік, У вадзе яны кішэлі, Выгіналіся пачварна, Натапырваючы грывы, Парай дыхалі пякельнай, Каб ніхто не мог да іхніх Уладанняў падступіцца. Але смелы Гаявата, Гучна крыкнуўшы, сказаў ім: «Прэч, пачвары, прэч, Кінэбік, Вызваляйце шлях-дарогу!» Засіпелі змеі люта, Злосна ў твар агнём дыхнуўшы: «Гэй, вяртайся, Шагадая, У вігвам старой Накоміс!» Гаявата ўскінуў гнеўна Лук свой з ясеню і стрэлы Пасылаць пачаў з пірогі, Трапна цэлячыся ў гадаў: Кожны гук нацятай туга Цецівы быў гукам смерці, Свіст стралы нёс гібель змеям, Гаяваце — перамогу! Па вадзе ён плыў крывавай Між пачвар, якіх усмерціў, I звяртаўся пераможна Гаявата да пірогі: «Ты плыві цяпер да чорнай, Смаляной вады балотнай!» Густа змазаў тлушчам Намы Ён бакі і нос пірогі, Каб шпарчэй яна імчала Па вадзе, як дзёгаць, ліпкай. I ўсю ноч ён плыў па гразкай Той вадзе, пакрытай вечнай Цвіллю, па вадзе стаячай, Ад трысця гнілога чорнай; Пры святле начнога сонца Плыў вадою нежывою, Месцам тым, дзе душы мёртвых У паўночны час ляталі Трапяткімі аганькамі Над прыстанішчам часовым. Асвятляў паветра месяц, А ваду цямрылі цені, А над ім маскіт, Саджэма, З баявой круціўся песняй, Ліхтарамі Ва-ва-тэйзі, Светлякі, збівалі з тропу, А з вады Дагінда, жаба, Жоўтым вокам пазірала, Ціха ўсхліпнула і знікла; I напоўнілася ў момант Наваколле стогалоссем, I, пазнаўшы Гаявату, З трыснягоў сваіх Шух-шух-га Абвясціла крыкам гучным Аб ягоным набліжэнні! Плыў на захад Гаявата, Дзе ў палацах Меджысогван Жыў і слыў Пяром Жамчужным Змардаваны, бледны месяц Доўга-доўга на світанні Углядаўся ў Гаявату, А калі на ўсходзе сонца Паднялося, прыпаліла, Перад ім ужо на ўзгорку Ззяў палац — Вігвам Жамчужны, Меджысогвана харомы. «Гэй, наперад!» — зноў пірозе Ён сказаў тады — і шпарка Паімчаўся лёгкі човен Пераможна праз лілеі, Праз густы чарот і шпажнік, Што хістаўся на ўзбярэжжы. I на бераг Гаявата Выйшаў, ног не замачыўшы. Тут жа ўзяў ён лук свой грозны I, адным канцом надзейна У пяску замацаваўшы Лук свой з ясеню, каленам Пасярэдзіне націснуў; З цецівы, напятай туга, У палац — Вігвам Жамчужны, Пеючы, страла ляцела З гордым выклікам на бітву: «Меджысогвана на бітву Гаявата выклікае!» Хутка выйшаў Меджысогван, Змрочны з выгляду, магутны, I высокі і плячысты, З галавы да пят убраны — Як нябёсы на світанні — Упрыгожаннем і зброяй, Яркай фарбай баявою — Жоўтай, сіняю, чырвонай, Пер'ем лепшага гатунку, Пер'ем з доўгіх крыл арліных. «А, дык гэта ж Гаявата!— Кпліва крыкнуў Меджысогван.— Добра ведаю цябе я. Прэч адгэтуль, Шагадая! Прэч адгэтуль, баязлівец! Ты ж унук старой Накоміс! Твайго прадзеда забіў я I цябе не пашкадую!» Не збаяўся Гаявата, Адказаў яму спакойна: «Словам гучным, словам грубым Не заб'еш, як тамагаўкам, Самахвальствам не параніш, Стрэлы б'юць вастрэй, чым кпіны, Справа значыць больш, чым слова!» I пачаўся найвялікшы Бой з усіх баёў, вядомых Сонцу, птушкам ваяўнічым. Цэлы летні дзень, з усходу Да заходу, ён цягнуўся, Бо жамчужнае кальчугі Не маглі ніяк пашкодзіць Тамагаўк і Мінджыкэван, Рукавіцы Гаяваты; Імі мог крышыць ён скалы, Але толькі не кальчугу, Не з жамчужын дробных петлі, Што ад стрэл зачараваны. Перад тым, як сонца зойдзе, Хмурны, ранены, змарнелы, З разадранай рукавіцай, З калчаном, дзе засталося Толькі тры стралы, спыніўся Адпачыць, на лук прыпаўшы, Гаявата пад сасною, Скрозь пакрытай шэрым мохам, Цвіллю жоўтай, нібы скурай Чалавечага абутку — Страшнай згадкай аб памершых. Нечакана дзяцел, Мэма, Прабубніў над галавою: «Цэлься ў скронь стралою трапнай, Бі ў карэнні незаклятых Валасоў і кос ягоных. Толькі гэтак чарадзея Можна раніць, Гаявата!» Выбраў момант Гаявата, Калі вораг нахіліўся, Каб падняць і кінуць камень,— I стралой, ад пер'яў — лёгкай, I ад яшмы — вострай, трапіў У карэнні незаклятых Кос ягоных; спатыкнуўся Чарадзей, рвануўся ўперад, Як бізон, стралком падбіты На заснежаных прасторах. I яшчэ трапней ад першай Біла ў цэль страла другая, I ўпілася больш глыбока, I працяла больш балюча; Захістаўся Меджысогван, Пачалі калені гнуцца, Як трысцё пад буйным ветрам. Ад стралы апошняй, трэцяй, Што, як громам, аглушыла, Дзень пагас, і Меджысогван Смерці крок пачуў у цемры, Голас Погака прызыўны, I адчуў у вечным змроку На сабе ягоны позірк. Пад нагамі Гаяваты Чарадзей ляжаў забіты. I тады пазваў удзячны Гаявата Мэму, дзятла, З той сасны, сасны маркотнай; Меджысогвана крывёю Фарбаваў чупрыну Мэмы Ён у знак заслуг ягоных; З дня таго зялёны дзяцел Носіць горда чуб чырвоны — Знак заслуг сваіх мінулых, Не забытых Гаяватай. З чарадзея скінуў потым Ён жамчужную кальчугу, Як змагання знак, як памяць Незабыўнай перамогі. Цела берагу пакінуў, Частку — хвалям, частку — сушы: Галаву вада схавала, Жоўты жвір засыпаў ногі. Над забытаю ахвярай Баявы арол кружыўся, З кожным кругам ён зніжаўся, Набліжаўся, набліжаўся. З Меджысогвана харомаў Вынес скарбы Гаявата, Незлічоныя багацці, Горы футраў сабаліных, Скур бабра і гарнастая, Паясы, каралі, стрэлы, Наканечнікі са срэбра. Ён дабром сваю пірогу Нагрузіў, паплыў дадому Па вадзе, як дзёгаць, чорнай, Міма змей, якіх ён знішчыў. Вёз трафеі Гаявата З гучнай песняй перамогі. На пясчаны бераг выйшлі, Каб сустрэць як след героя, Што дадому ехаў з песняй, Састарэлая Накоміс, Чайбайабас, дужы Квазінд; I народ зварот ягоны Адзначаў шумлівым святам, Гучнай песняй, прывітаннем: «Слава, слава Гаяваце! Ён забіў таго, хто зваўся З веку ў век Пяром Жамчужным, Хто труціў нас, хто знішчаў нас Векавечнай ліхаманкай, Багны пошасцю смяротнай!» Назаўжды застаўся ў сэрцы Гаяваты дзяцел, Мэма. Каб не гасла памяць бітвай Змацаванага сяброўства, Люльку мірную ўпрыгожыў Ён чубком з чырвоных пер'яў, Грабяньком барвовым Мэмы. А багацце чарадзея, Незлічоныя трафеі, Ён аддаў свайму народу, Раздзяліў усім пароўну.

X. Сватанне Гаяваты

«Цеціва патрэбна луку, Як жанчына для мужчыны: Хоць яна яго згінае, Але ён кіруе ёю; Хоць яна яго і цягне, Ды за ім ідзе слухмяна; Сэнс жыцця іх — у адзінстве!» Так нярэдка Гаявата Разважаў, калі з адчаем І трывожнаю надзеяй, I гарачым хваляваннем Аддаваўся летуценню Аб прыгожай Мінегазе, Што жыве ў краі Дакотаў. «Не шукай па свеце жонкі,— Папярэджвала Накоміс, — Не прыводзь з чужога краю! Не красой дачка суседа — Цеплынёй вігвам сагрэе, А красою чужаземкі Не сагрэць яго, як ноччу Месяц неба не сагрэе!» Папярэджвала Накоміс, Ёй адказваў Гаявата: «О Накоміс дарагая! Я люблю ачаг свой родны, Ды, аднак, люблю не меней Месяц той, што ясна свеціць!» Папярэджвала Накоміс Гаявату: «Нам не трэба Леных рук і ног бяздзейных; Жонку сватай завішную, Каб ахвотна ўсё рабіла, Мела рукі залатыя, Паваротлівыя ногі!» Ёй адказваў Гаявата: «У паселішчы Дакотаў Майстра стрэл жыве з дачкою, Мінегагаю прыгожай. Прывяду яе ў твой дом я, Хай тваёй дачкою будзе, Ясным месяцам і зоркай, Цеплынёй твайго вігвама, Сонцам нашага народу!» Папярэджвала Накоміс З асцярогай: «Не бяры ты Жонку з племені Дакотаў! Злосць і дзікасць іх вядомы З дзён, як мы ваюем з імі. Не сціхаюць сваркі нашы, Не загойваюцца раны!» Смеючыся, адказаў ён: «З той прычыны альбо іншай, Але я хачу, Накоміс, З гэтым племем парадніцца, Каб старыя скончыць спрэчкі, Загаіць цяжкія раны!» I пайшоў у край красуняў, Край Дакотаў Гаявата. Ен ішоў раздоллем прэрый, Перасігіваў балоты I лясы з іх цішынёю Непарушнай, першароднай. У чароўных макасінах Што ні крок — рабіў ён мілю; Ды хутчэй ляцелі думкі, Сэрца крокі абганяла; Ён ішоў без адпачынку, Аж пакуль не ўчуў прызыўны Шум далёкі, гул магутны Вадаспадаў Мінегагі. «Як прыемна, — прашаптаў ён,— Слухаць гэты гул знаёмы!» Між святлом лясным і ценем Ён ласіны ўбачыў статак, Што папасваўся на ўзлессі. «Гэй, не схіб!»— загадваў луку, «Трапнай будзь!» — страле наказваў. З тым наказам Гаяваты Лук паслаў стралу, якая I ўпілася ў сэрца лося; Ён яго на плечы ўскінуў I яшчэ шпарчэй пакрочыў. У вігваме, пры ўваходзе, Майстра стрэл, сівы ад часу, Наканечнікі выточваў З яшмы, з крэмню, з халцэдону. Побач з ім дачка сядзела, Прыгажуня Мінегага, Што калісьці Гаявата Называў Вадой Вясёлай,— З трыснягу пляла цыноўкі. Думаў бацька аб мінулым, А дзяўчына — аб наступным. Дні юнацтва згадваў бацька, Калі стрэламі такімі ж Забіваў бізонаў грозных, Паражаў нясмелых ланяў, Патрапляў стралой смяротнай На ляту ў гусей крыклівых; Згадваў ён і пра атрады Баявыя, што калісьці Срэлы гэтыя куплялі. Не, цяпер часы не тыя, Слава воінаў звялася! Сёння воіны як бабы: Языкі — іх тамагаўкі! А дзяўчына ўспамінала Юнака, які заходзіў, Каб купіць у бацькі стрэлы; Гэткі стройны і прыгожы, Нетутэйшы сам, пакінуў Ён вігвам іх неахвотна, На яе зірнуўшы ўпотай. Бацька мужным і адважным Называў яго нярэдка. Ці ён прыйдзе зноў наведаць Вадаспады Мінегагі? Ці ён прыйдзе зноў па стрэлы? Уздыхала Мінегага, Склаўшы рукі ў задуменні. Цішыню парушыў раптам Нечы крок — і ў той жа момант Апынуўся на парозе Перад імі Гаявата З цяжкай ношаю лясною — З мёртвым лосем за плячамі. Строгім позіркам акінуў Госця бацька Мінегагі, А пазнаўшы Гаявату, З месца ўстаў, адклаў работу, Запрасіў яго праходзіць: «Калі ласка, Гаявата!» Каля ног Вады Вясёлай, Зняўшы з плеч, паклаў лясную Ношу госць яе жаданы; На яго зірнула ўдзячна Мінегага і ласкава Гаяваце адказала: «Калі ласка, Гаявата!» Той вігвам, куды гасцінна Гаявату запрасілі, Зроблен быў са скур аленяў, Скрозь — багі намаляваны, А ўваход у дом прасторны Быў такі, што Гаявата Не згінаў сваёй высокай Галавы з арліным пер'ем. З месца ўстала прыгажуня Мінегага, не даплёўшы Трысняговую цыноўку, Каб прынесці пачастунак, Па ваду схадзіць да рэчкі; Страву ў місках падавала, А ваду — ў драўляных кубках, Чула ўсё, што госць расказваў, Што яму адказваў бацька, А сама яна ні разу Не прамовіла ні слова. Сном здаваліся ёй словы Гаяваты пра Накоміс, Што была яму за няньку У маленстве незваротным, Пра сяброў сваіх надзейных — Чайбайабаса, музыку, I пра Квазінда, асілка, Пра дастатак і пра шчасце На зямлі Аджыбуэяў, У яго краіне мірнай. «Пасля доўгіх год бясконцай Барацьбы, вайны крывавай, Зажылі Аджыбуэі I Дакоты ў добрым ладзе,— Так працягваў Гаявата, А пасля дадаў спакойна — Каб навечна мы злучылі Рукі поціскам сардэчным, Сэрцы — вернасцю сяброўскай, Ты аддай дачку мне ў жонкі — Прыгажэйшую з прыгожых Аж па ўсёй зямлі Дакотаў». Майстра стрэл, сівы ад часу, Закурыў спачатку люльку, Горда ён на Гаявату Праз дымок зірнуў з павагай, На дачку сваю — з пяшчотай, I, падумаўшы, адказваў: «Згодзен я, калі на гэта Згодна сэрца Мінегагі!» Яшчэ больш прывабнай стала I чароўнай Мінегага У той час, як Гаяваце З нерашучасцю дзявочай, Сеўшы побач з ім, сказала, Чырванеючы: «Я згодна Стаць тваёю жонкай, муж мой!» Так дамогся перамогі Ён над сэрцам Мінегагі, Адружыўся так з дачкою Майстра стрэл з зямлі Дакотаў. Пакідаў з Вадой Вясёлай Ён яе вігвам бацькоўскі; Ім глядзеў услед з парога Майстра стрэл, сівы ад часу; I, пабраўшыся за рукі, Адыходзілі і чулі За сабой яны далёкі Шум і голас развітальны Вадаспадаў Мінегагі: «Будзь шчаслівай, Мінегага!» А стары адзін застаўся; За ранейшаю работай Ён сядзеў, бурчаў паціху: «Так вось дочкі пакідаюць Нас, бацькоў, якіх любілі, Нас, бацькоў, што іх любілі, Нас, старых, якім патрэбны Іх прыгляд і дапамога. Дзе там! З'явіцца аднойчы Прыгажун з чужога краю, На жалейцы трысняговай Паіграе мілагучна, I гатова ўжо дзяўчына З ім ісці, куды пакліча». Быў прыемны шлях дадому, Шлях праз пушчы векавыя, Праз узгоркі і праз горы, Праз лугі, даліны, рэчкі, I здаваўся Гаяваце Шлях кароткім, хоць павольна Ён ішоў і прымяркоўваў Крок да крокаў Мінегагі. На руках сваіх праз рэкі Пераносіў ён дзяўчыну Лёгка так, нібы пярынку, Што ў яго над галавою; Адхіляў рукой галіны Дрэў густых на вузкіх сцежках, А на ноч, шалаш зрабіўшы, Слаў пасцель ёй з лапак тсугі I агонь з сасновых шышак Распаліў каля ўвахода. Па чарзе вятры-бадзягі Падарожнічалі з імі, Зоры сон іх вартавалі, Не заплюшчваючы вока, I вавёрка, Аджыдома, Не вылазячы з засады, Закаханых выглядала, I цікаўны трус, Вабаса, Уцякаючы з іх сцежкі, Цікаваў з нары патайнай Кожны рух і крок суладны Гэтай пары закаханай. Быў прыемны шлях дадому! Звонка птушкі шчабяталі, Сіваграк, Авейса, гэтак Ім спяваў аб мірным шчасці: «Ты шчаслівы, Гаявата, Што такую жонку маеш!» I малінаўка спявала, Апечы: «Шчаслівай будзеш З гэткім мужам, Мінегага!» З неба сонца іх вітала, Гаварыла ім: «О дзеці! Ведайце: святло — каханне, Цень — нянавісць; шлях жыццёвы Стракаціць святлом і ценем, Будзь сардэчны, Гаявата!» У шалаш з нябёсаў месяц Заглядаў, шаптаў таемна: «Тлумна днём, а ноччу — ціха, Муж — спрадвечны ўладалюбец, Жонка — вечная пакора, На дваіх — адно жыццё ў іх, Будзь цярплівай, Мінегага!» Гэткі быў іх шлях дадому, Так прыйшоў з Вадой Вясёлай, З Мінегагай, Гаявата, Так прыйшла дачка Дакотаў У вігвам старой Накоміс I яе дачкою стала, Цеплынёй таго вігвама, Ясным месяцам і зоркай, Сонцам братняга народу.

XI. Вясельны баль Гаяваты

Гэты сказ аб тым складаю, Як прыгожы По-Пок-Ківіс, Йенадзізі, забаўляўся На вяселлі Гаяваты, Як музыка Чайбайабас Аб любві спяваў там песні, Як хвалько вядомы Ягу Там свае расказваў казкі, Нечуваныя прыгоды, Каб гасцям было прыемна, Каб яны не сумавалі На вяселлі Гаяваты. Баль наладзіла Накоміс Для гасцей велікапышны. Кубкі, робленыя з ліпы: Белай, гладкай адшліфоўкі. Лыжкі ўсе — з рагоў бізона: Чорнай, гладкай адшліфоўкі. Пасланцы яе разнеслі Па дварах вярбы галінкі, Як святочную прыкмету — Запрашэнне на вяселле; Пасыходзіліся госці У сваіх уборах лепшых — Урачыста зіхацелі Фарбы, пер'е дарагое, Футры, вампум і каралі. На вясельным пачастунку Елі госці Маскенозу, Шчупака, асетра, Наму, А пасля ім падавалі Пімікан, мазгі бізона, Горб яго і ляжку лані, Дзікі рыс і перапечкі, Скавароднікі з маісу. Але ветлы Гаявата, Прыгажуня Мінегага I нястомная Накоміс Самі ежы ў рот не бралі, Прыглядалі за другімі, Частавалі іх гасцінна. I, калі паелі госці, Клапатлівая Накоміс Прынясла капшук вялікі, Што з трывалай скуры выдры, Тытунём набіла люлькі, Тытунём з краін паўднёвых, I вярбы карой чырвонай. А тады сказала гэтак: «Патанцуй, о По-Пок-Ківіс, Жабрака жартоўны танец, Пакажы сваё майстэретва, Каб гасцям было прыемна, Каб яны не сумавалі». I прыгожы По-Пок-Ківіс, Бесклапотны Йенадзізі, Весялун, каго празвалі У народзе Бурай-Блазнам, У вясельны круг падаўся. Ён не толькі трапным жартам Забаўляць мог і выдатна Кідаць кольцы, кідаць ядры, Танцаваць зімой на лыжах; Быў ён майстрам дасканалым Гульняў самых небяспечных, Захапляўся ён таксама Кантазу, гульнёю ў косці; I хоць воіны празвалі Йенадзізі Шагадайяй, Баязліўцам, абібокам, Але ён не абражаўся, Бо дзяўчатам і жанчынам Падабаўся По-Пок-Ківіс. А на ім — з аленя світка, Світка з мяккай белай скуры, Упрыгожанай густоўна Аблямоўкай з гарнастая. На ягоных макасінах — Бісер, вожыка калючкі, Лісаў хвост — на закаблуччы. Галава яго ў султанах Лебядзіных, веер з пер'яў Ён трымаў адной рукою, А другой рукою — люльку. I, спярэшчаны чырвонай, Жоўтай, сіняй паласою, Твар яго ад фарб свяціўся; Густа змазаныя маслам, Разабраныя праборам I заплеценыя ў косы, У якіх, як стужкі — кветкі, Валасы яго спадалі,— Вось якім у круг вясельны Выйшаў ён пад гукі песні, Гукі флейт і барабанаў, Каб убачылі майстэрства Таямнічых танцаў госці. По-Пок-Ківіс вёў свой танец Урачыста і павольна, То ўваходзіў, то выходзіў, Крокам мяккім, як пантэра, То ў святло, то ў зацень дрэваў, А пасля пачаў, як хваля, Разыходзіцца кругамі, Замільгаў перад вачыма, Праз гасцей скакаў, круціўся, Як ваўчок, вакол вігвама, Покуль лісце не ўзнялося, Покуль пыл не завіхрыўся. Потым вылецеў на ціхі Бераг Велічнага Мора, Замахаў рукамі, дзіка Завываючы ў паветры, Узнімаў пясок нагамі, Покуль вецер не ўскруціўся, Не зрабіўся грознай бурай, Не намёў сумётаў сыпкіх, Як зімой сумётаў снежных, Дзюн пясчаных Нэга-Воджу! Гэтак скончыў По-Пок-Ківіс Жабрака жартоўны танец, Каб гасцям было вясёла, Смеючыся сеў між імі, Ціха веерам памахваў Тым, што з пер'яў індычыных. Потым сябра Гаяваты Чайбайабаса, музыку Найвыдатнага з выдатных, Запрашалі ўсе сардэчна: «Заспявай нам, Чайбайабас, Песню шчасця, гімн кахання Пачуццёвы і гарачы, Каб усім было прыемна, Каб усім было вясёла». I сардэчны Чайбайабас Заспяваў гасцям, з глыбокім Хваляваннем, песню шчасця, Гімн кахання пачуццёвы. Песню гэтую сардэчна Прысвячаў ён Гаяваце I яго Вадзе Вясёлай: «Онэвэ! Хутчэй прачніся! Птушка любая мая ты, Лань, дачка лясоў і прэрый, З мяккім позіркам лагодным! Для мяне твой позірк ветлы — Позірк шчасця, дарагая, Для мяне твой позірк любы — Як раса для дзікай кветкі! Для мяне тваё дыханне — Цеплыня лугоў світальных, Вечаровая духмянасць Іх — у Месяц Лістапада. Хіба ўсёй крывёй не прагну Да цябе я, каб сустрэцца Гэтак, як зара з зарою — У начы кароткай Месяц? Онэвэ! Спявае сэрца, Калі ты са мною побач Уздыхаеш, як галінка, У суніц вясёлы Месяц! А як толькі засумуеш Ты, каханая, адразу Я змрачнею, быццам рэчка, Над якой навісла хмара! А ўсміхнешся — твар мой змрочны Зноў маршчынкамі сваімі Засвіціцца, як ад сонца Рабізна вады халоднай! Дол смяецца, хвалі ззяюць, Усміхаюцца нябёсы, Але як мне быць вясёлым, Калі я цябе не бачу! Я з табою, дарагая — Ток маёй крыві гарачай! Хіба ты мяне не бачыш? Онэвэ! Хутчэй прачніся!» Так пяшчотны Чайбайабас Скончыў песню пра каханне; I тады, хвалько вялікі, Ягу, казачнік вядомы, Даўні друг старой Накоміс, Што зайздросна слухаў буру Воплескаў у гонар песні, У вачах гасцей прыкмеціў, Зразумеў па іхніх жэстах Нецярплівую цікавасць Да яго дзівосных казак I да выдумак ілжывых. Быў хвалько ён на здзіўленне; У прыгодах, што расказваў, Сам удзел прымаў, няйначай; На любы адважны ўчынак Толькі ён адзін быў здольны; Толькі ён адзін дакладна Ведаў байкі ўсе і казкі. Калі верыць самахвалу, Дык ніхто стралу ніколі Не пускаў, як ён пускае — Так далёка і высока, Не забіў так многа ланяў, Не злавіў у сеці рыбы, Не прывабіў дзічы ў пастку. Ён бяжыць шпарчэй ад іншых, Ён глыбей усіх нырае, Ён плыве далей любога, Больш за ўсіх па свеце ходзіць, I ніхто не бачыў столькі На зямлі дзівос, як Ягу, Гэты казачнік найлепшы. Так імя яго ў народзе Для другіх мянушкай стала; Толькі ўздумае хто-небудзь Выхваляцца паляваннем Альбо воін — перамогай, Калі вернецца з паходу, Як яго спыняюць: «Ягу! Новы Ягу, новы Ягу!» Гэта ён для Гаяваты З ліпы выразаў калыску I звязаў яе надзейна Лані моцным сухажыллем; Паляўнічы лук і стрэлы Навучыў рабіць пасля ён Гаявату: стрэлы — з дубу, Лук жа — з ясеню, вядома. А цяпер старой руінай На яго сядзіць вяселлі Ягу, выдумшчык вядомы, Ягу, казачнік выдатны! I Накоміс гаварыла: «Раскажы нам, добры Ягу, Казку, дзіўную прыгоду, Каб было цікава слухаць, Каб гасцям было прыемна, Каб яны не сумавалі!» Адказаў адразу Ягу: «Вы пачуеце прыгоду, Незвычайнае паданне Пра Асэа — чарадзея, Што сышоў з Вячэрняй Зоркі»

XII. Сын Вячэрняй Зоркі

Ці не сонца там заходзіць Над вады бясконцай гладдзю? Ці не ранены стралою Там плыве чырвоны лебедзь, Б'е крыламі і фарбуе Гладзь вады крывёй барвовай, Напаўняючы паветра Яркім бляскам апярэння? Так, заходзіць мірна сонца, Патанаючы ў заліве, Неба ўсё фарбуе ў чырвань, А ваду ў ружовы колер! Не, не сонца, гэта лебедзь Па вадзе плыве, нырае, Падымае ў неба крылы, Іх крывёю гладзь фарбуе. А святло Вячэрняй Зоркі Прабіваецца праз чырвань, Як падвешанае ў змроку. Не, не зорка — гэта небам Уладар Жыцця праходзіць, На яго адзенні вампум Ззяе ў прыцемку, як зорка. «Гляньце, — Ягу захапляўся,— Вось ён, бляск Вячэрняй Зоркі! Вы пачуеце паданне, Сказ цудоўны аб Асэа — Сыне той Вячэрняй Зоркі! У далёкія стагоддзі, У той час, людзьмі забыты, Калі мы былі знаёмы Лепей з небам і багамі, Жыў на свеце паляўнічы, Меў дзесяцера прыгожых Ён дачок, высокіх, стройных; Авені — была малодшай, Але самаю прыгожай, Хоць празмерна летуценнай, Наравістай і маўклівай. Павыходзілі ўсе замуж За адважных і прыгожых; Авені з прыгожых кпіла, Маладымі пагарджала, Выйшла замуж нечакана За Асэа-недарэку; Ён, стары, нядужы, бедны, Вечна кашляў, як вавёрка. Ах, якой была затое Маладой душа Асэа, Прыгажосць Вячэрняй Зоркі, Пачуццёвасць і пяшчотнасць У сябе яна ўвабрала! Захаваў у палкім сэрцы Ён агонь Вячэрняй Зоркі, Таямнічасць — у істоце, А ўвесь бляск яе — у словах! Жаніхі, якіх пакрыўдзіў Авені рашучы выбар, Выхваляліся красою, Ваяўнічай афарбоўкай, Злосна кпілі, а яна ім Так адказвала: «Якія Справы мне да вашых пер'яў, Афарбовак ваяўнічых I да жартаў недарэчных, Калі я люблю Асэа!» Неяк раз на свята ў госці, Цёмным вечарам вільготным, Сёстры ўсе ішлі з мужамі Гаваркою грамадою; А за імі ззаду плёўся, Да размоў не прычыняўся, З Авені, прыгожай жонкай, Непрыгожы муж Асэа. На барвовы захад сонца Ён глядзеў з увагай пільнай I таемнаю надзеяй — На святло Вячэрняй Зоркі, Нібы молячы аб нечым; Сёстры шэпт яго пачулі: «Ах, шавэн-нэмэшын, Ноза! Пашкадуй мяне, мой бацька!» «Чулі,— з іх адна сказала,— Ён аб нечым бацьку моліць! Як шкада, што старычына На карчак не спатыкнецца, Галаву сабе не скруціць!» I яны зарагаталі На ўсю пушчу непрыстойна. На дарозе іх ляжала Дрэва, зваленае бурай, Заімшэлае, старое. Гэта дуб ляжаў вячысты, Разяўляў дупло, як пашчу. I Асэа ў пашчу гэту Скочыў раптам з немым крыкам. З

аднаго канца нядужым I старым і непрыгожым Увайшоў ён, а выходзіў Зграбным, дужым і прыгожым Юнаком з канца другога. Так вярнуўся зноў Асэа Да красы і маладосці; Але што такое раптам З Авені прыгожай стала, Што яе ператварыла: Непрыгожая, старая, Кіем мацаючы сцежку, Ледзь яна плялася ззаду, I ў здзіўленні рагаталі, На яе зірнуўшы, сёстры На ўсю пушчу непрыстойна. Побач з ёй ішоў Асэа, Авені ён не пакінуў — За руку трымаў сухую, Як зімой лісток дубовы, Называў яе ласкава Любым другам, Нінімушай. Ён прывёў на баль старую У вігвам Вячэрняй Зоркі, У вігвам, што быў названы Так у знак Вячэрняй Зоркі. Балявалі шумна госці, Жартавалі ўсе вясёла Між сабой, адзін Асэа Да размоў не прычыняўся I не еў, не піў нічога, Ён быў марамі заняты, Тымі зданямі, якія Навакол яго луналі; Сумна ён глядзеў на жонку, А пасля — ізноў на неба. Але вось пачуў ён голас, Ціхі шэпт з надзорных даляў; Голас тых вышынь бязлюдных, Невыразны, мілагучны, Гаварыў яму: «Асэа! О Асэа, сын мой любы! Ты пазбавіўся былога Шматпакутнага закляцця; Да мяне цяпер вяртайся, Пакідай зямлю, Асэа! Пакаштуй жа, сын мой, стравы Блаславёнай, асвячонай, Ад яе чароўнай сілы Ты крылатым духам станеш. Міскі, зробленыя з дрэва, Ператворацца на вампум, Кубкі, зробленыя з гліны, Перайначацца на срэбра, Зіхацець ракушкай будуць, Адбіваць святло люстэркам. I жанчыны больш не будуць Спіны гнуць за цяжкай працай— Перайначацца ў крылатых Птушак з іх красою зорнай, З іх вячэрняй афарбоўкай, З хараством смугі нябёснай». Але тое, што Асэа Чуў, як ціхі шэпт, як словы, Для другіх было далёкай Мілагучнай песняй птушак, Ціхі шэпт ім здаўся скаргай Ваванэйсы, начаніцы, У глыбокім цёмным лесе. Тут вігвам увесь затросся, Як ад дзікай ліхаманкі, I пачаў з гасцямі разам, Як на крылах, узнімацца, Пакідаць лясную цемру, Узлятаць да зорак ясных; Як мінуў ён дрэў вяршыні, Міскі, зробленыя з дрэва, Перайначыліся ў вампум, Кубкі, зробленыя з гліны, Сталі кубкамі са срэбра, Жэрдкі моцныя вігвама — Металічнымі пруткамі, Дах з кары — ператварыўся У страху з жучыных крылаў. Навакол зірнуў Асэа I, замест сясцёр прыгожых I мужоў іх ганарыстых, Розных птушак ён убачыў — Тут былі дразды, сарокі, Тут былі шпакі і сойкі; Шчабяталі і спявалі, Прыхарошваліся птушкі, Пахаджаючы пыхліва: Дзюбка ўгору, хвост як веер. Авені не стала іншай; Засталася той жа самай Як была — сівой бабулькай, З тым жа сумам невыказным. Аж пакуль не ўзняў Асэа Да нябёс вачэй пакутных I не крыкнуў зноў з адчаем, Як у лесе каля дуба. I зрабілася раптоўна Авені былой красуняй, Лахманы яе старыя Сталі футрай з гарнастая, Цёмны кій — пяром блішчастым! Зноў вігвам увесь затросся, Загайдаўся, паімчаўся Скрозь туманныя хмарынкі I на дол Вячэрняй Зоркі Асцярожна апусціўся, Як сняжынка на сняжынку, Як лісток на гладзь рачную, Як таполі пух на хвалю. I тады з вігвама бацька Выйшаў з радаснай усмешкай, З цёплым позіркам святочным, З сівізной высакароднай I сказаў: «Мой сын Асэа, У вігвам заходзь, а клетку З металічнымі пруткамі, Клетку з птушкамі сваімі Ты павесь над уваходам». Дзе загадваў бацька, вешаў Клетку з птушкамі Асэа, У вігвам заходзіў з жонкай; Ім сказаў Вячэрняй Зоркі Уладар: «О сын Асэа, Маладосць табе вярнуў я, А сясцёр і ганарыстых Іх мужоў сваім закляццем Я на птушак перайначыў За іх здзекі над табою. З іх ніхто не змог убачыць За тваім абліччам сумным, За маршчынамі старымі Твайго сэрца маладога, Авені адна, Асэа, Тваё сэрца зразумела. Глянь, Асэа, на нябёсы, На маленькай зорцы ўлева, Што мігціць нібы ў тумане, У вігваме чараўнічым Чарадзей жыве, Вэбіна, Дух зайздрослівы і злосны, Гэта ён цябе, Асэа, Вахлаком зрабіў калісьці, Пазбягай яго праменняў — То праклятых чараў стрэлы!» Многа год пражыў Асэа Пад бацькоўскаю страхою, Многа год вісела клетка З металічнымі пруткамі, Бесклапотна ў клетцы гэтай Птушкі лёталі, спявалі; Авені, Асэа жонка, Сына мужу нарадзіла — Сын прыгожы быў, як маці, I адважны быў, як бацька. Хлопчык рос; зрабіў малому Невялікі лук і стрэлы Для гульні Асэа; клетку З металічнымі пруткамі Расчыніў, павыпускаўшы Тых дзядзькоў яго і цётак — Каб страляў ён з лука ў птушак. Птушкі лёталі маланкай, Апынуўшыся на волі, Абуджалі спевам гучным, Напаўнялі шумам крылаў Цішыню Вячэрняй Зоркі; Вось маленькі паляўнічы Лук сагнуў, страла ахвяру Адшукала ў той жа момант — I параненая птушка Каля ног стралка ляжала. Толькі — вось дзе цуд! — не птушка Перад хлопчыкам ляжала, А красуня маладая Са стралой пад самым сэрцам. Калі кроў ахвяры ўпала На свяшчэнную планету, На траву Вячэрняй Зоркі, Сілу страціла закляцце, I адчуў стралок адважны, Наш маленькі паляўнічы, Як уніз пачаў ён падаць; Ды яго рукой нябачнай Сіла нейкая трымала, Аж пакуль ён не спусціўся На зялёны, травяністы Востраў Мора-Акіяна. Тут убачыў ён, як птушкі Над ягонай галавою Плаўна кружаць, нібы ўвосень Каляровая лістота; Тут жа ўбачыў замест клеткі З металічнымі пруткамі Ён вігвам з жардзін трывалых, Са страхой, карою крытай, — Той вігвам на луг спусціўся I прынёс з сабой Асэа, Авені прынёс з сабою. I вярнуліся ўсім птушкам Чалавечыя абліччы, Але толькі рост Пігмеяў Ім пакінула закляцце, Так, Пігмеяў — Пок-Уэджыс, I, пабраўшыся за рукі, Пры святле Вячэрняй Зоркі Кожны раз яны танцуюць На тым мысе камяністым, На пясчаным узбярэжжы. Гэта іх вігвам заўважыць Можна вечарам лагодным, Гэта з ціхага ўзбярэжжа Рыбакі іх спевы чуюць, Карагод іх шумны бачаць!» Казку скончыў і ўрачыста На гасцей зачараваных Ягу, выдумшчык выдатны, Хітра глянуў, так дадаўшы: «Людзі ёсць з душой узнёслай, Для другіх незразумелай, Хай жа тым, хто з іх смяецца, Крыўдна кпіць, жартуе злосна, Гэта казка пра Асэа Прагучыць як засцярога!» Казку дзіўную з увагай Госці выслухалі, потым Гучна пляскалі ў далоні, Перашэптваліся ціха: «Ён каго на ўвазе мае? Ці не мы — дзядзькі і цёткі?» Потым песню пра каханне Зноў спяваў ім Чайбайабас Мілагучна і пяшчотна Сумным тонам задуменным, Гэта песня — плач дзяўчыны Аб Алгонкіне каханым. «Ах, як горка, як балюча Думаць, марыць мне аб любым, Калі сэрца так сумуе Аб Алгонкіне каханым! Як яго я пакідала, Ах, на шыю мне павесіў Вампум ён у знак кахання, О каханы мой, Алгонкін! «Я пайду з табой, — шаптаў ён, Ах, пайду я ў край твой родны; Ты дазволь пайсці з табою»,— Мне шаптаў Алгонкін любы. «За марамі,— я сказала,— За гарамі,— адказала,— Ах, далёка край мой родны, Мой каханы, мой Алгонкін!» Калі я назад зірнула, Ён стаяў на тым жа месцы, Дзе са мною развітаўся, Мой каханы, мой Алгонкін! Ён стаяў пад тым жа дрэвам, Што схілілася над рэчкай, Што вось-вось гатова ўпасці, Мой каханы, мой Алгонкін! Ах, як горка, як балюча Думаць, марыць мне аб любым, Калі сэрца так сумуе Аб Алгонкіне каханым!» Каб гасцям было вясёла, Забаўляў жартоўным танцам По-Пок-Ківіс іх, а песняй — Чайбайабас, казкай — Ягу; Вось і скончана вяселле; Пад аховай шлюбнай ночы Засталіся маладыя — Гаявата з Мінегагай.

XIII. Блаславенне палёў

Слаў жа песняй Гаявату, Услаўляй жа мір і шчасце На зямлі Аджыбуэяў, Працу мірную народа! Слаў Мандамін таямнічы, Слаў палеткаў блаславенне! Пахаваны тамагаўкі I крывавыя сякеры, Зброя боек пахавана, Ваяўнічы кліч забыты. Надышлі часы такія, Калі можна чалавеку Паляваць без перашкоды, Будаваць сабе пірогу, Рыб лавіць, страляць аленяў, Заганяць баброў у пасткі, А жанчынам можна з соку Клёна цукар здабываць свой, Дзікі рыс збіраць і скуры Вырабляць з бабра і лося. Навакол паселішч мірных На маісавых палетках Зелянеў Мандамін стройны, Распускаў, як знак багацця, Свае косы залатыя, У зямлю яго хавалі, Апрацоўваючы глебу, Кожны год вясной жанчыны; I яны парой асенняй Жоўты плашч з яго скідалі, Як вучыў іх Гаявата. Неяк раз, калі маісам Быў засеяны палетак, Мінегазе Гаявата Так прамовіў: «З блаславеннем Ты палі свае абыдзеш Сёння ў час паўночны, колам Абвядзеш зачараваным Іх — ад злодзея палеткаў, Што завецца Вагэмінам, Ад рабункаў Пэймасэда. Уначы, калі ўсё — глуха, Уначы, калі ўсё — цёмна, А Дух Сну, Нэпавін, гэтак Зачыняе ўсе вігвамы, Што ніхто цябе не ўбачыць, Што ніхто цябе не ўчуе, Уставай з пасцелі ціха, Пакідай сваё адзенне I, захутаная ў косы I апранутая ў цемру, Зачаруй палі, якія Ты засеяла нядаўна. Ураджай збярэш багаты Ты з палёў, якія колам Абвядзеш зачараваным — Ланцужком слядоў таемных; Іх ніхто не пераступіць, Не парушыць той граніцы Ні чарвяк, ні тля, ні шкоднік, Ні стракозы, Куо-ні-шы, Ні тарантул, Сабікашы, Ані конік, По-пок-кіна, Ні магутны Вэ-мок-квана, У мядзведжай шкуры, вусень!» А на дрэве прыдарожным Цар Груган сядзеў галодны, Кагагі, з драпежнай зграяй, З чорнай бандай марадзёраў; Аж хісталася трысцінкай Верхавіна ад іх смеху Над наказам Гаяваты. «Вы паслухайце! — крычалі,— Што мудруе Гаявата, Што надумаў гэты змоўшчык!» Калі ноч зямлю накрыла, Як шатром, маўклівай цемрай, I азвалася маркотна Ваванэйса, начаніца, I Дух Сну, Нэпавін, шчыльна Зачыніў усе вігвамы, Уставала Мінегага З ложка, скінуўшы адзенне, I, апранутая ў цемень, Не саромячыся сведак, Абышла спакойна поле: Абвяла чароўным колам — Ланцужком слядоў таемных. Апроч Поўначы, не ўбачыў Больш ніхто красы жаночай, Толькі чула Ваванэйса Уначы яе дыханне; Цемень мантыяй свяшчэннай Мінегагу ахінула, Каб ніхто не выхваляўся Тым, што бачыў Мінегагу. Раніцой, на самым золку, Кагагі на сходку клікаў Крумкачоў, варон і соек, Зграю чорных марадзёраў, Што ўзнялі на дрэвах вэрхал, I павёў усіх бясстрашна На пасевы Гаяваты, На Мандаміна магілу. «Мы яго, — яны крычалі,— З цёмнай выцягнем магілы, Нас не спыніць Мінегагі Зачарованае кола, Ланцужкі слядоў таемных, Што пакінуты на глебе». Але мудры Гаявата, I разважлівы і пільны, Чуў зняважлівыя кпіны, Смех драпежны чорнай зграі. «Кагагі,— сказаў ён гэтак,— Цар Груган і груганяты, Ко, сябры мае, як след вас Правучу я за абразу». На дасвецці ён прачнуўся, З валасоў і нітак петлі Па раллі параскідаўшы, Як сіло для марадзёраў, Сам залёг за валунамі, Іх чакаючы прылёту. Зграя птушак на пасевы Прыляцела з дзікім крыкам, Кіпцюрамі разграбала Глебу, каб хутчэй дазнацца, Дзе Мандамін пахаваны, Каб яго знайсці і знішчыць. I хаця ў ваенных справах Мелі вопыт і майстэрства Марадзёры, але пастак Не заўважылі, і хутка У палоне Гаяваты Апынуліся іх лапкі. Выйшаў ён тады з засады, I такі быў грозным выгляд Гаяваты, што ад жаху Марадзёры ўсе прыціхлі. Ён бязлітасна знішчаў іх, Забіваў па дзесяць разам, А пасля вакол палетка Паразвешваў іх на жэрдках, Каб, як пудзілы, віселі Знакам помсты і для іншых Марадзёраў засцярогай. Толькі Цар Груган драпежны, Кагагі, не быў забіты Гаяватай, ён старога Як заложніка пакінуў. Крумкачу звязаў ён моцна Крылы, нібы вязню рукі, I да вільчака вігвама Прывязаў вяроўкай з вяза. «Кагагі, цябе, — сказаў ён,— Як зачыншчыка разбою, Завадатара нападу I абразы нечуванай, Я заложнікам пакіну, Каб твае сыны і ўнукі Зналі, як сябе паводзіць!» I на вільчаку вігвама Ён заложніка пакінуў, Каб сядзеў, пахмуры, злосны, З гнеўным карканнем драпежным Кагагі, з надзеяй марнай Узляцець альбо сяброўскай Дачакацца дапамогі! Час ляцеў, і Шавандазі Цеплынёй паўднёвай дыхаў, I маісавае поле Узнялося, паказала Свету свой убор чароўны — Стан зялёны, апярэнне, Косы светла-залатыя I даспелыя кіёўкі, Што даўно з сваіх дзіцячых Павылазілі пялюшак. I звярталася Накоміс Так тады да Мінегагі: «Гэта Месяц Лістапада; Дзікі рыс ужо сабраны I даспеў маіс на полі; Час уборкі надыходзіць, Час з Мандамінам змагацца — Зрэзаць косы, апярэнне, Зняць убор зялёна-жоўты!» I Накоміс пакідала Свой вігвам з Вадой Вясёлай, А за імі ўслед кабеты, Юнакі, дзяўчаты выйшлі, Па іх закліку, на поле Ураджай збіраць багаты, Лушчыць спелыя кіёўкі. А пад соснамі на ўзлессі Гуртам воіны сядзелі, Разам з лысымі дзядамі Люлькі ў зацені курылі. На кабет, дзяўчат і статных Юнакоў яны глядзелі, Любаваліся іх працай, Тым, як дружныя кабеты Балбаталі, што сарокі, Юнакі — вялі размову, Галасістыя дзяўчаты, Як малінаўкі, спявалі. А траплялася дзяўчыне Адшукаць сярод кіёвак Пурпуровую кіёўку, «Гляньце! — ўсе крычалі разам,— Нэшка! Ты шчаслівай будзеш! Нэшка! Хутка выйдзеш замуж!» «Уг!» — дзяды суладным хорам Адгукаліся на ўзлессі. А здаралася кабеце, Юнаку альбо дзяўчыне Адшукаць крывы пачатак — Цвілаватую кіёўку, Як збіраліся ўсе разам I крычалі і кульгалі, Пераймаючы крывога Дзеда смешную паходку, I спявалі так: «Грабежнік, Пэмасэд, начны грабежнік, Вагэмін, палеткаў злодзей!» Так спявалі, покуль нівы Дружны смех іх не пачулі, Покуль Цар Груган палонны, Кагагі, не каркнуў злосна, А на дрэвах прыдарожных Не ўзнялі вароны вэрхал. «Уг!» — дзяды суладным хорам Адгукнуліся на ўзлессі.

XIV. Пісьмёны

Аб людскім жыцці кароткім Часта думаў Гаявата, Разважаў: «Зірні, як хутка Забываюцца паданні, Ваяўнічыя напады, Паляўнічыя прыгоды, Гінуць веды мудрых Мідаў, Чарадзейны спрыт Вэбінаў, Найславуцейшых прарокаў, Джосакідаў, прадраканні. Нібы мора, паглынае Забыццё людзей вялікіх, Мудрасць слоў іх не даходзіць Да патомкаў іх далёкіх, Да людзей, якіх чакае Ад калыскі непрагляднасць Дзён таемных, дзён наступных. Ні прыкмет, ні іншых знакаў На слупках няма магільных; Хто пад імі, мы не знаем, Знаем толькі — продкі нашы, А з якога роду самі I ад татэма якога — Ад Арла, Бабра, Мядзведзя — Іх паходжанне, нікому З нас дагэтуль невядома. Кожны дзень мы размаўляем Між сабой, але бяссільны Мы паслаць свой голас сябру, Калі той ад нас далёка; З пасланцом бы адаслалі Мы сакрэтнае пасланне: Пасланец не так, як трэба, Перадаць сакрэт наш можа, Можа выдаць нашу тайну». Гэтак думаў Гаявата Аб жыцці свайго народа, Мармытаў у задуменні, Лесам ходзячы бязлюдным. Ён дастаў з дарожнай кайстры Фарбы колераў усякіх, Начарціўшы на бяросце Безліч знакаў і малюнкаў I фігурак таямнічых, Але кожная фігурка Мела сэнс і несла думку. Гітчы Маніта, магутны Уладар Жыцця, меў вобраз Яйка з кропкамі-вятрамі Па баках, што азначала: Дух вялікі скрозь пануе. Мітчы Маніта, драпежны Злосці Дух, намаляваны Быў як грозны змей, Кінэбік. Злосці Дух — каварны, вёрткі, Небяспечны — вось якое Меў значэнне гэты вобраз. Белы круг — Жыццё, а чорны— Гэта Смерці знак жалобны; А пасля намаляваў ён Сонца, месяц, зоры, рэкі, Чалавека, лес, жывёлу, Проста лініяй азначыў Ён зямлю, дутою — неба, Паміж імі зорнай стужкай Ноч лягла, а дзень — праменнай; Кропка злева — край усходні, Кропка справа — край заходні, На вяршыні — кропка поўдня, Рысай хвалістай адзначыў Ён дажджы і навальніцы. След на сцежцы да вігвама Быў гасцінным запрашэннем На сяброўскую размову, Акрываўленыя рукі — Грозным сімвалам знішчэння І варожасці адзнакай. Гэта ўсё свайму народу Растлумачыў Гаявата I сказаў: «Зірніце, людзі, На магілах вашых продкаў Ні прыкмет няма, ні знакаў. Хай жа кожны намалюе На магілах свой сямейны Сімвал, татэм старажытны, Каб маглі нашчадкі нашы Іх па надпісах адрозніць». I тады намалявалі На слупках магільных людзі Кожны — свой сямейны сімвал, Кожны — татэм старажытны: Хто Бабра, а хто Мядзведзя, Хто Лася, хто Чарапаху — Як адзнаку, што на гэтым Сумным месцы пахаваны Правадыр, начальнік роду, Што засноўваў слаўны татэм. А прарокі, Джосакіды, Заклінальнікі, Вэбіны, Лекары і знаўцы лекаў, Міды, фарбай малявалі На бяросце і на скуры Разнастайныя малюнкі, Безліч знакаў таямнічых,— Кожны меў свой сэнс, а разам Сэнс агульны набывалі: Сілу песні чарадзейнай. Там Вялікі Дух, Стваральнік, Выбухаў святлом уверсе; Там Кінэбік, Змей Вялікі Узнімаў крывавы грэбень; Там былі намаляваны: Сонца, зоры, цьмяны месяц, Шэры сыч, арол і сокал, I баклан-вяшчун, і жораў, Пакараныя, што ходзяць Без галоў па небасхіле, Смерць, якая прасцірае Рукі з прагаю крывавай, Заваёўнікі, што неба I зямлю ў руках трымаюць! Гэта ўсё намалявана На бяросце і на скуры; I вайна, і паляванне, I хвароба, і папраўка Занатоўваліся ў песнях, Перакладзеных на знакі, Што сваё значэнне мелі. Найвялікшае закляцце — Што мацней ад лепшых лекаў, Палявання небяспечней I смяротней лютай бойкі,— Песня вечная Кахання Не была людзьмі забыта I тлумачылася ў знаках. Першы знак — размаляваны Чалавек чырвонай фарбай; То — музыка закаханы; Значыў знак: «Я расфарбоўкай Над усімі ўладу маю!» Чалавек на барабане Такты гучна выбівае, Мае гэткі сэнс малюнак: «Гэта я спяваю! Слухай!» Той жа самы барабаншчык Пад страхой вігвама грае, Мае гэткі сэнс малюнак: «Я прыйду, маёй ты будзеш, Меж не ведаюць пачуцці!» Потым дзве фігуры побач — I мужчына і жанчына, Дзве рукі ў адну зліліся, Тлумачэнне: «Не схаваеш Сарамлівых шчок румянасць Ад мяне, наскрозь я бачу Тваё сэрца, дарагая!» Потым — востраў адзінокі, А на ім стаіць дзяўчына; Песня гэтага малюнка Так гучыць: «Хаця адлегласць Немалая паміж намі, Але мар маіх імклівасць I жаданняў чарадзейнасць Нашы сэрцы набліжаюць!» А далей — юнак схіліўся Над дзяўчынаю заснуўшай, Словы палкага кахання Шэпча ёй: «Хоць ты ў далёкім Свеце Сну, Маўчання царстве, Але ты мой голас чуеш!» I апошняя фігура, Знак апошні — сэрца ў цэнтры Зачарованага кола; Можна так малюнак гэты Растлумачыць: «Размаўляю Я з тваім адкрытым сэрцам!» Так было, што Гаявата, Мудра дбаючы аб людзях, Навучыў народ майстэрству, Таямніцам малявання На кары бярозы гладкай, На аленя скуры белай, На магіл слупках маўклівых.

XV. Плач Гаяваты

У той час Ліхія Сілы, Што ўжо ведалі пра мудрасць, Пра сяброўства Гаяваты З Чайбайабасам, музыкай, Баючыся іх учынкаў, Іхніх спраў высакародных, Між сабой прыйшлі да згоды Пасварыць іх альбо знішчыць. Чайбайабаса, музыку, Папярэджваў Гаявата: «О мой брат, не адыходзься, Сіл Ліхіх асцерагайся!» Чайбайабас толькі ўстрэсваў Смалянымі валасамі, Смеючыся бесклапотна: «Не турбуйся, брат, за мною Зло з няшчасцем не палююць!» А калі зіма скавала Хвалі Велічнага Мора, Засіпелі завірухі У засохлых лісцях дуба, Сосны ўсе ператварыўшы У бялюткія вігвамы,— Чайбайабас не паслухаў Засцярогі Гаяваты, Захапіўшы лук і стрэлы, На рагатага аленя Паляваць адзін паехаў. Перад ім алень рагаты Морам Велічным імчаўся; Толькі лёд трашчаў здрадліва, Калі гнаўся ўслед на лыжах Ён, не чуючы нічога У запале паляўнічым. А яго Ліхія Сілы Падпільноўвалі ў засадзе, I, зламаўшы лёд здрадлівы, Пацягнулі ўніз музыку, Пахавалі пад вадою; Уладар вады глыбокай, Энктагі, злы дух Дакотаў, Чайбайабаса засыпаў Жоўтым жвірам Гітчы Гумі. З мыса крыкнуў Гаявата З гэткай роспаччу жахлівай, З гэткай сілай, што бізоны Прыпыніліся старожка I ваўкі завылі ў лесе, I ваўкам здалёк грымоты Адгукнуліся: «Бэм-Вава!» Твар пакрыў ён фарбай чорной, Галаву ахутаў коўдрай. Сем жалобных доўгіх тыдняў Так сядзеў ён у вігваме, Паўтараючы з адчаем: «Ён памёр, музыка любы, Мілагучны з мілагучных, Ён пакінуў нас навечна, Адляцеўшы ў край далёкі, Дзе яго сустрэў, як сына, Уладар магутных гукаў! О мой брат, о Чайбайабас!» I ў жалобе змрочнай піхты Пакалыхваліся сумна, І шумелі над вігвамам, I ўздыхалі з Гаяватай, I з яго няўцешным плачам Свой няўцешны плач злівалі. Надышла вясна, дарэмна Чайбайабаса чакала Наваколле і ўздыхалі Лес, ручай, чарот у лузе. А з вяршалін дрэў жалобна Сіваграк спяваў, Авейса: «Чайбайабас! Чайбайабас! Ты памёр, памёр, музыка!» І малінаўка спявала, Апечы, з глыбокім жалем: «Ты памёр, о Чайбайабас, Наш музыка мілагучны!» Уначы па цёмным лесе Чуўся горкі енк і скарга, Плач няўцешны Ваванэйсы: «Чайбайабас! Чайбайабас! Ты памёр, памёр, музыка — Мілагучны з мілагучных!» I прыйшлі да Гаяваты Заклінальнікі, Вэбіны, I прарокі, Джосакіды, I ўсіх лекаў знаўцы, Міды; Побач з ім Вігвам Таемны Збудавалі, і прынеслі У сваіх дарожных кайстрах, З моцных скур бабра і выдры, Травы лекавыя, лісце I заклятае карэнне, Цудадзейнай сілы зелле. Набліжэнне іх пачуўшы, Кінуў плакаць Гаявата; Не пытаўся ён нічога, Не адказваў на пытанні, Скінуў покрыў свой маркотны З галавы, а з твару фарбы Змыў жалобныя маўкліва I пайшоў павольным крокам Да Таемнага Вігвама. Там яму давалі зелле, Нама-Вэск — настойку мяты, I Вэбіна-Вэск — крываўнік, Цудадзейнае карэнне; Гулка білі ў барабаны, Таямнічыя спявалі Песні хорам аднастайным: «Вось я сам! Я сам з табою, Я — Сівы арол магутны; Чуйце голас мой, вароны! Мне пярун дапамагае, Мне спрыяе дух нябачны, Заклік, голас іх прызыўны Я па ўсіх нябёсах чую! Я вярну табе здароўе, Сілу, брат мой Гаявата!» «Гі-о-га!» — так хор уторыў, «Вэ-га-вэ!» — той хор суладны. «Змеі ўсе — мой гурт сяброўскі! Ведай, варта толькі скурай Страсянуць мне сакалінай, Манг, чырок, адразу згіне! Я вярну табе здароўе, Сілу, брат мой Гаявата!» «Гі-о-га!» — так хор уторыў, «Вэ-га-вэ!» — той хор суладны. «Вось я сам, прарок вялікі! Кліч падам, Вігвам Таемны Ад прарочых слоў трасецца, Нібы хто яго калоціць! Крок зраблю, нябёс скляпенне Гнецца з гулам пад нагамі! Я здыму з цябе маўклівасць, Падымайся ж, Гаявата!» «Гі-о-га!» — зноў хор уторыў, «Вэ-га-вэ!» — той хор суладны. Перад тварам Гаяваты Трэслі кайстрамі, хадзілі Карагодам чарадзейным; Як ад сну, як ад цяжкога Наслання, прачнуўся раптам Ён, пазбаўлены хваробы. Як сыходзяць з неба хмары, Так пакінула ягоны Розум змрочнае вар'яцтва; Як сплывае лёд па рэчцы, Так ад сэрца Гаяваты Адышлі туга і гора. Потым гучна выклікалі Чайбайабаса, музыку. Каб пакінуў ён магілу, Жвір маўклівы Гітчы Гумі. I такой валодаў сілай Выклік іх, закляцце магаў, Што пачуў іх Чайбайабас Пад вадою Гітчы Гумі; Ён разгроб пясок рукамі, Ён пайшоў на гукі песень Да Таемнага Вігвама, Да дзвярэй, куды музыку Увайсці забаранілі. Ён праз шчыліну ад магаў Атрымаў гарачы вугаль, Над загінуўшымі ўладу Атрымаў з іх рук музыка I наказ: агонь бівачны Для людзей распальваць мёртвых На начных прывалах іхніх, На прыстанішчах самотных Па дарозе ў край Паніма, На шляху ў іх дзень Наступны. I музыка Чайбайабас Назаўжды пакінуў вёску, Дзе калісьці нарадзіўся, Моўчкі лес мінуў знаёмы, Знік, як пара, непрыкметна, Дзе праходзіў ён, не чула Ні трава, ні дрэў галінкі, Пад нагой не шамацела Лісце восені мінулай. Так чатыры дні ён крочыў Па людзей памёршых сцежцы, Іх суніцамі карміўся, Пераходзіў па жардзінах Іх жалобныя патокі, Па Сярэбраных Азёрах На Каменнай плыў пірозе, Аж пакуль не прыпыніўся Ён на Востраве Шчаслівых. На шляху пакутным гэтым Безліч сгомленых ён бачыў, Абцяжарвалі іх ношы: Лукі, стрэлы, тамагаўкі, Футры, кубкі, міскі, лыжкі, Што сябры ім надавалі У апошнюю дарогу. «Лепш бы, — скардзіліся гэтак Абцяжараныя душы,— Не пілі б мы і не елі, Лепш бы босымі хадзіць нам, Чым згінацца пад цяжарам, Што на нас жывыя ўсклалі». Вандраваць пайшоў па свеце З той пары і Гаявата, Навучаў людзей, як трэба Ад цяжкіх хвароб лячыцца I ўжываць якія лекі. Так даведаліся людзі Пра сакрэты мудрых Мідаў, Пра лякарскае майстэрства.

XVI. По-Пок-Ківіс

Раскажу, як даўся ў знакі, Як дапёк усім на вёсцы По-Пок-Ківіс, Йенадзізі, Па мянушцы Блазан-Бура; Раскажу, як ён сваволіў, Уцякаў ад Гаяваты, Чым закончылася гэта Нечуваная прыгода. На ўзбярэжжы Гітчы Гумі Каля Велічнага Мора Жыў прыгожы По-Пок-Ківіс У сваім вігваме ўласным. Гэта ён, калі выконваў На вяселлі Гаяваты Жабрака жартоўны танец, Паказаў гасцям майстэрства, Гэта ён сваім шаленствам Тут намёў, насыпаў безліч Дзюн пясчаных Нэга Воджу. Зноў цяпер з вігвама выйшаў По-Пок-Ківіс пасваволіць. Ён зайшоў з такім намерам У вігвам старога Ягу, Дзе якраз сышлася моладзь Слухаць казкі і паданні, Незвычайныя прыгоды. Ягу ўсім расказваў казку Аб Аджызе, творцы лета: Як яна, прабіўшы неба, Апынуўшыся на небе, З дзіркі лета выпускала; Як зрабіць спачатку гэта Спрабаваў бабёр і выдра, Рысь, барсук, але дарэмна Узбіраліся на ўзвышша: Кулакі паразбівалі I галовы аб нябёсы, Толькі трэснула скляпенне Неба, ды не падалося; Тут наважылася скочыць Расамаха, падвярнуўшы Ногі гэтак, як вавёрка, Як цвыркун, адвёўшы рукі. «Першы раз паспрабавала Неба дах прабіць, — расказваў Слухачам стары, — над ёю Увагнулася скляпенне, Як вясною лёд на рэчцы, I яшчэ зрабіла спробу — Трэснуў дах, як лёд на рэчцы У бурлівы час паводкі! А на трэці раз — о дзіва! — Неба ўшчэнт яна разбіла, Знікла ў ім у вокамгненне, I за ёй Аджыга, ласка, Апынулася на небе». «Слухай, ты! — яшчэ з парога Крыкнуў Ягу По-Пок-Ківіс. — Час канчаць, мяне стаміла Балбатня старога Ягу I прамудрасць Гаяваты. Я з'явіўся, каб пацешыць Вас не байкай, а гульнёю». Даставаў пасля ўрачыста Ён мяшэчак з воўчай скуры, Там быў келіх і трынаццаць Розных пешак Пагасэна, З двух бакоў афарбаваных Фарбай белай і чырвонай: Дзве фігуркі змей, Кінэбік, Тры фігуркі качанятак, Шышэбнэг, чатыры дыскі — Азавабік, рыбка, Кіго, Тамагаўк, дзве простых пешкі, З косці зроблены фігуркі Для гульні, за выключэннем Азавабік — медных дыскаў: З гладкай, быццам шкло, паверхняй, З цёмнаю — на адвароце. Ён, паклаўшы фішкі ў келіх, Страсянуў, перамяшаў іх, На зямлю перад сабою Сыпануў і растлумачыў: «Фішкі ўсе — з чырвоным верхам, I Кінэбік — на паверхні Гладкай дыска, адпаведны Маюць лік — васьмі адзінак I трынаццаці дзесяткаў». Зноў, паклаўшы фішкі ў келіх, Страсянуў, перамяшаў іх, Сыпануў перад сабою На зямлю і растлумачыў: «Дзве Кінэбік — з белым верхам, Пешкі дзве — таксама з белым, А астатнія — з чырвоным; Пяцьдзесят і восем будзе». Так прысутным ён тлумачыў Сэнс гульні сваёй азартнай — Разнастайныя выпадкі, Спалучэнні і значэнні. Дзесяць пар вачэй глядзелі Са спакусай нецярплівай. «Гульняў шмат, — сказаў тут Ягу, — Рызыкоўных і майстэрскіх Перабачыць давялося Мне ў краінах самых розных. Хто гуляць бярэцца з Ягу, Мець павінен спрыт вялікі! Хоць сябе ты, По-Пок-Ківіс, Лічыш майстрам, не хваліся, Аблуплю цябе як ліпку, Навучу гуляць як трэба!» Маладыя і старыя Селі ў кола і гулялі На адзенне і на зброю Да паўночы, да світання. Абгуляў усіх каварны, Спрытны ў гульнях По-Пок-Ківіс, Не пакінуў ім нічога, Забіраў сабе ўсю зброю, Паясы, адзенне, вампум, Капшукі, каралі, люлькі. На ягоную здабычу Дзесяць пар вачэй глядзелі, Як ваўкоў драпежных вочы. Так сказаў ім По-Пок-Ківіс: «Я адзін жыву ў вігваме, Для прыгод і вандраванняў Трэба мне таварыш верны I прыслужнік, Мэшынова, Каб за мной насіў ён люльку. Я гатоў на кон паставіць Паясы, адзенне, вампум, Капшукі, каралі, люлькі, Зброю ўсю, увесь мой выйгрыш За таго вунь чалавека!» Гэта быў пляменнік Ягу, Год шаснаццаці падлетак, Што мянушку меў — Пахмурны. Як пад прысакам у люльцы Аганёк чырвоны тлее, Так пад цёмнымі брывамі Вочы бліснулі ў старога. «Уг!» — адказваў Ягу злосна; «Уг!» — астатнія сказалі. I схапіў драўляны келіх Ягу, келіх той, Анэган, Моцна сціснуўшы рукамі, Страсянуў, ажно фігуркі Зазвінелі, і са злосцю Вытрас іх перад сабою. Дзве змяі ляглі чырвоным Верхам, пешкі дзве — чырвоным, Качаняткі ўсе — чырвоным, Чорным — дыскі, Азабавік, Белым верхам — рыбка, Кіга; Падлічылі: пяць адзінак! I ўсміхнуўся По-Пок-Ківіс, Страсянуў драўляны келіх I, падкінуўшы ўсе фішкі, Іх вакол сябе рассыпаў: Дыскі — з гладкаю паверхняй, Дыскі — з чорнай, і фігуркі З верхам белым і чырвоным, Пасярэдзіне стаяла Пешка, як сярод партнёраў Спрытны ў гульнях По-Пок-Ківіс. Абвясціў ён: «Пяць дзесяткаў!» Дзесяць пар вачэй глядзелі На шчасліўца з воўчай злосцю У той час, як ён з вігвама Выйшаў разам з Мэшыновай, Як за ім пляменнік Ягу, Хлопец стройны і высокі, Нёс увесь багаты выйгрыш: Паясы, адзенне, вампум, Капшукі, каралі, зброю. «Занясі,— яму загадваў, Пышным веерам махнуўшы, По-Пок-Ківіс, — гэту дробязь У вігвам мой, што на дзюнах!» Як выходзіў раніцою Ён на свежае паветра, Ад гульні і ад курэння У яго балелі вочы, Нібы хто пяску насыпаў Пад чырвоныя павекі. Птушкі радасна спявалі, Ручаі імкліва беглі, Так і сэрца Йенадзізі, По-Пок-Ківіса, спявала З асалодай, нібы птушкі, Пераможна, як патокі, Аж пакуль не падышоў ён Да вігвама Гаяваты, Што ў канцы сяла ўзвышаўся. Пуста там было і ціха, Прывітаць ніхто не выйшаў По-Пок-Ківіса з вігвама, Навакол яго вясёла Птушкі раннія спявалі, Сустракалі дружна сонца, А на вільчаку вігвама Цар Груган крыламі лопаў, З крыкам злосным, негасцінна По-Пок-Ківіса сустрэўшы. «Пуста тут! Няма нікога! — Прыглядаўся По-Пок-Ківіс, Што б зрабіць яму — прыдумваў,— Дом пакінуў Гаявата, Недзе ў полі Мінегага, I няма старой Накоміс, I жыллё іх без прыгляду!» Гругана за глотку ўзяўшы, Навакол сябе ахвяру Стаў круціць, нібы бразготку, Трэсці, як мяшэчак з зеллем,— Задушыўшы, нежывога Кагагі вісець пакінуў По-Пок-Ківіс на вігваме Як абразу Гаяваце. Увайшоў зладзейскім крокам У вігвам, адтуль выносіць Стаў увесь набытак хатні — Скуры буйвала і рысі, Футры выдры, гарнастая, Цэбры, кубкі, міскі, лыжкі, Гэта ўсё параскідаўшы Як знявагу гаспадыням Мінегазе і Накоміс. Потым крокам бесклапотным Крочыў лесам По-Пок-Ківіс I свістаў вавёркам гучна, Што ў яго шпурлялі з дуплаў Жалудовым шалупіннем. Ён спяваў вясёла птушкам, А яны ў адказ вясёла З цёмных спратаў шчабяталі. Са скалы ўзбярэжнай потым Пазіраў на Гітчы Гумі Ён з настроем жартаўлівым, Думаў з кпліваю пагардай Аб звароце Гаяваты. Ён ляжаў і чуў далёкі Недзе унізе шум прыбою, А над ім плылі, як здані, I кружыліся нябёсы; Навакол яго ляталі Чарадой шумлівай птушкі Нізка так, што ледзьве крылы Не краналіся аблічча. Стаў ён нішчыць іх без ліку — I па дзесяць і па дваццаць, Са скалы высокай кідаць Іх на бераг Гітчы Гумі. Тут Каёшк, марская чайка, Узнялася над скалою З крыкам: «Гэта По-Пок-Ківіс! Гэта ён нас забівае! Клічце, клічце Гаявату — Хай наш брат нам дапаможа!»