Спеў аб Гаяваце, Лангфэла Гэнры

Спеў аб Гаяваце

на обложку

Лангфэла Гэнры

Шрифт:

XVII. Пагоня за По-Пок-Ківісам

Як вярнуўся Гаявата, У народзе панавалі Замяшанне і трывога, Ён дачуўся ад суседзяў Аб учынках і аб злосных По-Пок-Ківіса намерах. Цяжка дыхаў Гаявата, Мармытаў праз зубы словы Абурэння і, як шэршань, Гнеўна ён гудзеў у вусы. «Я адпомшчу ліхадзею По-Пок-Ківісу, — сказаў ён.— Не такі ўжо свет бясконцы, Не такі ўжо шлях суровы, Каб яго не напаткалі Справядлівы гнеў і кара». Не марудзіў Гаявата — З паляўнічымі на пошук Ліхадзея выпраўляўся У той лес, дзе ён праходзіў, На той мыс, дзе птушак нішчыў; По-Пок-Ківіс знік, і толькі Сярод лесу адшукалі След ягонага прывалу На чарнічніку стаптаным, На траве, прымятай целам. З Мускадэ, з нізіны, з лугу, Знак падаў ім По-Пок-Ківіс, Ён, відаць, дамоў вяртаўся, Ды, заўважыўшы пагоню, Кпліва ёй махнуў рукою. Гучна крыкнуў Гаявата Са скалы яму высокай: «Не такі ўжо свет бясконцы, Не такі ўжо шлях суровы, Каб цябе не пакаралі Справядлівы гнеў і помста!» Цераз горы, цераз рэчкі, Праз лясныя бураломы Бег каварны По-Пок-Ківіс; Ён скакаў як антылопа, Аж пакуль ставок у лесе Не спыніў яго на момант У тым месцы нечаканым, Дзе ручай ракой разліўся, Дзе бабры пабудавалі З дрэў падрэзаных запруду: У вадзе стаяў па пояс Лес, і плавалі лілеі, I трысцё шумела ціха. Узышоў ён на плаціну, На лясное збудаванне, Цераз шчыліны якога, Цераз верх вада лілася. З дна бабёр усплыў і кінуў На яго цікаўны позірк, Усё роўна як пытаўся По-Пок-Ківіса аб нечым. Той стаяў на збудаванні, Па нагах ручай празрысты Цёк, зіхцеў, пераліваўся; Так сказаў бабру каварны По-Пок-Ківіс: «О мой дружа, О Амік, бабёр славуты, Так зрабі, каб я таксама Стаў бабром, каб мог схавацца У вадзе такой прыемнай, У тваім пабыць вігваме!» I Амік, бабёр, адказваў Нерашуча, асцярожна: «Мне параіцца спачатку Трэба з іншымі бабрамі». У ваду ён апусціўся, Патануў, як цяжкі камень, Між галін, зялёных лісцяў, Між сукоў, карчоў рагатых. I чакаць яго застаўся На плаціне По-Пок-Ківіс; А пад ім ручай празрысты Цск праз шчыліны ў запрудзе, Цераз край пераліваўся; Ён стаяў, над ім паціху Дрэвы лісцем шапацелі, Ад святла і ценяў хісткіх Быў у плямах твар ягоны. З дна бабры ўсплывалі ціха. Над паверхняю спачатку Галава адна ўзнялася, А пасля, як вокам кінуць, Скрозь іх лычыкі чарнелі. Да баброў звярнуўся хітры По-Пок-Ківіс: «Як харомы — Вадзяныя вашы сховы! Ад пагоні спрат надзейны; Дык хіба, пры ўмельстве вашым, Вы не зробіце, каб тут жа Я ў бабра ператварыўся?» «Добра! — так Амік адказваў, Сам Кароль Баброў славуты.— Ты да нас уніз спускайся, У ваду нырай паціху». У ставок нырнуў паціху I ў бабра ператварыўся Між бабрамі По-Пок-Ківіс: Стала ўсё яго адзенне Чорным, гладкім і блішчастым, Пачарнелі макасіны I хвасты на закаблуччы. «О сябры, я быць хацеў бы,— Зноў прасіў іх По-Пок Ківіс,— Ад усіх баброў вышэйшым!» «Добра! — так бабёр галоўны Адказаў.— Калі ты зойдзеш У вігвам, цябе мы зробім Там у дзесяць раз вышэйшым». Вось на дно з бабрамі разам Апусціўся По-Пок-Ківіс; Там, сярод карчоў рагатых, Дрэў паваленых, прыкмеціў Ён запасы харчавання Перад брамаю вігвама, Перад самым уваходам У прасторныя пакоі. Тут яны яго зрабілі Ад усіх баброў

вышэйшым, Аж у дзесяць раз вышэйшым. «Кіраваць ты намі будзеш»,— Так яны яму сказалі. Ды не доўга По-Пок-Ківіс Між баброў пакрасаваўся: Даляцеў адтуль, дзе шпажнік I лілеі, гучны голас Вартавога на плаціне: «Гаявата! Гаявата З паляўнічымі з'явіўся!» А яатым яны пачулі Крык і тупат над сабою, Пачала вада зніжацца I варонкамі круціцца, Тут бабры і зразумелі, Што разбурана запруда. Паляўнічыя нагамі Праламалі дах вігвама, Што, як сіта, засвяціўся; Павыскоквалі праз дзверы У ваду бабры і ў ямках Пахаваліся глыбейшых; Велічэзны По-Пок-Ківіс Не пралез за імі ў дзверы: Ён ад гордасці раздзьмуўся, Як пузыр, распух ад ежы. Праз дзіравы дах вігвама Крыкнуў гучна Гаявата: «Спрыт і ўсе ператварэнні Тут табе не дапамогуць! Я іх знаю, По-Пок-Ківіс!» Білі ёмкімі дубцамі Баламута аж да смерці, Як цапамі малацілі. I таўклі, як проса ў ступе. Потым неслі на жардзінах Нежывога баламута, Што ў бабра ператварыўся; Але дух ягоны, Джыбі, Жыў у ім як По-Пок-Ківіс, Адчуваў як По-Пок-Ківіс. Біўся, кідаўся ягоны Дух, гайдаўся, адбіваўся, Як фіранка, скуранымі Бізунамі, калі ў дзверы Дзьмс зімовы люты вецер,— Покуль сілы не набраўся, Покуль зноў не ўзняўся з цела, Покуль, рысы і аблічча По-Пок-Ківіса набыўшы, Не пачаў знікаць у лесе. Толькі пільны Гаявата По-Пок-Ківіса заўважыў У той самы час, як постаць По-Пок-Ківіса знікала У блакітных ценях сосен; Бег ён, дыхаючы цяжка, Светлай высекай лясною, Як віхор, імчаў прасекай, Ажно гнуліся галіны, А за ім, як дождж за ветрам, З шумам гнаўся Гаявата. Перад возерам спыніўся По-Пок-Ківіс — там цягнуўся Астраўкоў ланцуг бясконцы, А між імі пракладалі, Па лілеях і чароце, Сцежку чорныя казаркі, Пішнэкэ, то ў цень ныралі, То з-пад ценю выныралі, Па вадзе плылі, задраўшы Дзюбы ўгору, як лапаты. «Пішнэкэ! Браты і сёстры! — Загукаў ім По-Пок-Ківіс.— Перайначце на казарку Вы мяне, каб стаў я болынай, Каб у дзесяць раз вышэйшай Стаў казаркай між казарак». I яны ператварылі По-Пок-Ківіса ў казарку З чорнай шыяй, з чорнай дзюбай, Нібы два вяслы, шырокай. Ледзьве стаў казаркай большай Ён у дзесяць раз ад іншых, Як на беразе з'явіўся З гучным крыкам Гаявата. Шумна лопаючы крыллем, Узляцелі чарадою З трыснягоў сваіх казаркі, Летучы над астраўкамі, По-Пок-Ківісу казалі: «Пільны будзь, уніз не трэба Пазіраць, калі жадаеш Каб цябе не напаткала Непрадбачанае ліха!» Кіраваліся на поўнач Шпаркакрылыя казаркі, Іх карміла на прывалах, Вартавала сон балота. На наступны дзень палёту, Калі нёс паўднёвы вецер Іх наперад і наперад Свежым, моцным парываннем, Галасы яны пачулі, Грамады шумлівай крыкі, Што даносіліся знізу Ад вігвамаў узбярэжных. Гэта здзіўленыя людзі По-Пок-Ківіса пазналі Па яго шырокіх крылах, Што былі шырэй, чым дзверы, Чым расчыненыя дзверы. По-Пок-Ківіс, крык пачуўшы I адрозніўшы ў ім вокліч Ягу, голас Гаяваты, Папярэджанне забыўшы, Глянуў скоса ўніз, і раптам Вецер моцным парываннем Падхапіў яго, як трэску, Закружыў у крутаверці. I дарэмна По-Пок-Ківіс Дамагаўся раўнавагі! Ён, куляючыся, бачыў Па чарзе — то вёску ўнізе, То казарак над сабою. Чым бліжэй вігвамы ўнізе, Тым далей казаркі ўверсе, Чым ніжэй, то ўсё гучнейшы Быў і крык і смех натоўпу; Зніклі птушкі з відавоку, Пад сабой зямлю ён бачыў; З гулкім грукатам, як камень, З неба падала казарка Нежывой сярод натоўпу, Аб зямлю разбіўшы крылы. Чалавека дух мяцежны Жыў у ёй, як По-Пок-Ківіс, Зноў яго прыняўшы воблік — Йенадзізі вобраз — тут жа Уцякаць пачаў ён шпарка Ад пагоні Гаяваты, Што крычаў услед: «Не гэткі Шлях бясконцы і суровы, Каб цябе не пакаралі Мой і гнеў і абурэнне!» Ён падбег да баламута Гэтак блізка, што рукою Мог схапіць яго, як раптам Стаў з паветра По-Пок-Ківіс Віць віхор, нібы вяроўку, Закруціўся ў крутаверці Пылу, смецця, сухалісця, У дупло старога дуба Скочыў спрытна і, змяёю Слізгануўшы пад карэнне, Знік пад дубам непрыкметна. Што меў сілы Гаявата Па старому дубу ўдарыў, Раскалоў яго на часткі, Пашчапаў яго на трэскі, Але марна: По-Пок-Ківіс Зноў зрабіўся чалавекам I, рукой здалёк махнуўшы, Паімчаў нястрымным ветрам На ўзбярэжжа Гітчы Гумі, Да пясчаных, маляўнічых Скал, якія азіраюць Далягляды наваколля, Далеч Велічнага Мора. Уладар тых гор высокіх, Іх стары жыхар спрадвечны, Адчыніў шырока браму, Уваход у глыб прадоння, По-Пок-Ківісу надзейны Прапануючы гасцінна Схоў ад блізкае пагоні У сваіх пячорах змрочных. I стаяў перад закрытым Уваходам Гаявата, Надзяваў ён рукавіцы, Мэджыкэван, моцна грукаў Імі ў скалы з гулкім крыкам: «Адчыні! Я Гаявата!» Уладар не адгукнуўся, Адмыкаць не стаў ён брамы Тых маўклівых скал пясчаных, Спратаў змрочнага бяздоння. I тады пачаў, прасцёршы Рукі, клікаць Гаявата Гром магутны, Энэмікі, I Вэвэсіма, маланку; I прынесла іх з далёкіх Гор Грымотных навальніца На ўзбярэжжа Гітчы Гумі; Да зямлі прыпаў ад страху По-Пок-Ківіс, як убачыў Вочы яркай бліскавіцы, Як пачуў грымотаў крокі. I Вэвэсіма, маланка, Браму паліцай разбіла — Уваход у схоў бяздонны Непарушных скал пясчаных, А магутны Энэмікі Што ёсць сілы ў глыб пячоры Загукаў: «Дзе По-Пок-Ківіс?» Абваліліся ад гулу Скалы ўсе, і пахаваны Быў пад імі По-Пок-Ківіс, Спрытны, хітры і каварны, У абліччы чалавечым. Надышоў канец ягоным Трапным жартам, весялосці, Адышло ў нябыт штукарства По-Пок-Ківіса, свавольства, Гульні, забаўкі, залёты Да дзяўчат, кабет прыгожых. Дух ягоны Гаявата — Чалавек высакародны, Даставаў, сказаўшы ўладна: «Больш ніколі, По-Пок-Ківіс, Ты не будзеш чалавекам, Больш не пусцішся ў прыгоды З вострым словам, трапным жартам, Не закруціш пыл і лісце Шпаркім танцам, а ў нябёсах Будзеш ты Кіню магутным, Баявым арлом, кружыцца, Будзеш ты, з майго дазволу, Там над птушкамі ўладарыць». Не забыты По-Пок-Ківіс Ні паданнем, ні легендай, Ані песняю народнай; I зімой, калі завея Круціць снег вакол вігвамаў, Калі вецер не сціхае, Дзіка свішча ў дымаходах,— «Гэта свішча, — так гавораць Людзі,— хітры По-Пок-Ківіс, Гэта ён пусціўся ў скокі Ад вігвама да вігвама!»

XVIII. Смерць Квазінда

Слава Квазінда далёка Паразнеслася па свеце; Не было сярод асілкаў Роўных Квазінду па сіле, Але сейбіты ўсіх сварак Пок-Уэджыс — гэта племя Маларослае Пігмеяў, Загубіць яго рашыла. «Калі Квазінд ненавісны,— Разважалі так Пігмеі,— Будзе жыць, як жыў дагэтуль: Да чаго ні дакранецца — Будзе ўсё крышыць і нішчыць, Свет здзіўляць сваёй адвагай,— Хто тады аб нас падбае, Аб няшчасных Пок-Уэджыс? Як грыбы, ён нас патрушчыць, У ваду ён нас загоніць, Ён нас кіне на з'ядзенне Злоснай сіле Ні-бэ-но-бэйз, Вадзяной нячыстай сіле». Так Малыя Людзі знішчыць Згаварыліся асілка, Згаварыліся пазбавіць Свет ад Квазінда, ад сілы Небяспечнай, бессардэчнай, Дзёрзкай, смелай, нежаданай. I знаходзілася гэта Сіла ў цемені ягоным; Але там была і слабасць Наймагутнага асілка, Бо магла яго параніць Змовы зброя толькі ў цемя. Ні стралой, ні тамагаўкам Не маглі асілка знішчыць, А маглі смяротна раніць Толькі шышкаю сасновай Ці блакітнай шышкай елкі. I ніхто з жывых не ведаў Гэтай страшнай таямніцы, Толькі ведалі смяротны Гэты сродак Пок-Уэджыс. I сасны насенных шышак, I блакітных шышак елкі Назапасілі Пігмеі, Нагруваздзілі смяротных Шышак горы на ўзбярэжжы Ціхаплыннай Такваміна. Там яны ў Чырвоных скалах, Што звісаюць над вадою, Падпільноўвалі ў таемных Спратах Квазінда-асілка. Быў спякотны летні поўдзень, Нерухомае паветра Над ракой трымцела соннай, Над вадой, дзе спалі цені, Дзе ў праменнях сонца яркіх Насякомыя ляталі, Напаўняючы гудзеннем Задрамаўшае наўколле. Плыў ракой асілак Квазінд На бярозавай пірозе, Плыў уніз па ціхай плыні, Па маруднай Такваміна, Ехаў, млявы ад спякоты, Ад дрымоты летняй сонны. З тых галін, што панавіслі Над вадою, з кос бярозы, Непрыкмечаны, спусціўся На яго Дух Сну, Напэвін, Абкружыў асілка войскам Спадарожнікаў нябачных, Ён над Квазінда дрымотнай Галавой лунаў, кружыўся Страказою, Дэш-кво-ні-шы. Ледзь лавіў асілак слыхам Гоман хваль, што б'юцца ў бераг,— Нібы вецер сярод сосен Карагодзіў над вадою, Быццам гэта легіёны Духа Сну над ім луналі, Іх дыханне чуў на шчоках, На чале сваім — удары Іх маленькіх тамагаўкаў. Ад іх першага нападу Ап'янеў, нібы ад хмелю, Ад другога ўдару — самі Рукі выпусцілі вёслы, Трэці ўдар — і наваколле Захадзіла карагодам, Моцным сном забыўся Квазінд. Так ён плыў уніз па рэчцы, Як сляпы, сядзеў у лодцы, Несла плынь яго павольна Пад галінамі ляснымі, Пад атрадамі Пігмеяў, Пок-Уэджыс, што ў таемных Спратах Квазінда чакалі. З тых засад Малыя Людзі Шышкі кідалі ў асілка I траплялі імі ў плечы, I траплялі імі ў цемя. Чуўся крык іх ваяўнічы: «Смерць асілку! Смерць асілку!» I тады хіснуўся Квазінд I ў раку перакуліўся, Галавой уперад — гэтак, Як у вір нырае выдра; Без грабца адна пірога — Дном угору ўніз па плыні — Паплыла па Такваміна, Што асілка пахавала. Але памяць пра асілка Разам з ім не пахавана; I калі зімою ў лесе Векавыя дрэвы трушчыць На кавалкі завіруха,— «Гэта Квазінд! — кажуць людзі,— Гэта Квазінд ходзіць лесам, На апал хмызняк збірае!» Не бывае так ніколі, Што сцярвятнік нападае На параненага звера Без таго, каб за ахвярай Не сачыў другі сцярвятнік, Не ляцеў услед за першым, Каб за імі не з'явіўся Потым трэці і чацвёрты, Аж пакуль не пацямнее Ад драпежнай зграі неба. Як драпежнікі, прыходзяць За адной бядой другія Да абранае ахвяры; Першы раз прыходзяць ценем, Потым болем, потым горам, Аж пакуль не пацямнее Над здабычай іх няшчаснай Свет увесь ад страт пакутных. Пібаан прыйшоў на Поўнач, Зноў ваду сваім дыханнем Ён скаваў, ператварыўшы.

XIX. Здані

Шкло яе ў халодны камень. З кос сваіх страсаў сняжынкі Пібаан сівы так роўна Над прасторамі, нібыта Гітчы Маніта суцэльнай Накрываў іх коўдрай белай. Паляўнічы сярод лесу Паляваў пад свіст завеі; А ў паселішчах жанчыны Малацілі кукурузу Альбо скуры выраблялі; Гульні — моладзі занятак: Мяч — на рэчцы, лыжы — ў полі. Цёмным вечарам аднойчы У сваім вігваме цёплым Мінегага і Накоміс Гаявату з палявання Насцярожана чакалі. Быў на тварах іх адбіты Сноп святла чырвона-цёмны, У вачах старой Накоміс Ён мігцеў, як цьмяны месяц, А ў вачах Вады Вясёлай Ззяў, як сонца ў светлых хвалях; Па кутках вігвама цені Выгіналіся за імі, А над імі дым кружыўся I знікаў у дымаходзе. Вось крануў рукой нябачнай Хтось фіранку пры ўваходзе; Адхіліўся ўбок на момант Дым, ярчэй агонь успыхнуў, Як парог пераступілі Дзве няпрошаныя госці, Прыгінаючыся нізка, Не вітаючыся селі, Быццам цені сярод ценяў Мінегагі і Накоміс. Выгляд іх сцвярджаў, што гэта Нетутэйшыя жыхаркі; Вельмі бледныя, худыя I маўклівыя, сядзелі У кутку яны маркотна. Ці завея, што зімою Завывае ў дымаходзе? Ці сава, што ў час паўночны У глухім кугіча лесе? — Абвясціў выразна голас: «Гэта мёртвыя наведаць Вас прыйшлі ў жывых адзенні З тых краін, што вас чакаюць,— З царства вечнага Паніма». Тут якраз дамоў вярнуўся Гаявата з палявання, Зацярушанага снегам Нёс аленя за плячамі, I да ног Вады Вясёлай Кінуў ён лясную ношу; I Вадзе Вясёлай здаўся Больш прыгожым Гаявата, Чым тады, калі прыходзіў Першы раз з такой жа ношай У яе вігвам бацькоўскі. Потым ён, у кут зірнуўшы, Незнаёмых дзвюх заўважыў I падумаў: «Хто такія? Што за госці ў Мінегагі?» Не распытваў іх, а толькі Прапаноўваў ім гасцінна Свой ачаг, прытулак, ежу. I, калі іх запрасілі На сямейную вячэру, Што была прыгатавана Гаспадынямі вігвама, З ценяў выйшаўшы, схапілі Прагна з міскі незнаёмкі Тую долю, што прызначыў Мінегазе Гаявата; Не сказаўшы дзякуй, госці, З'еўшы лепшыя кавалкі — Смачны белы тлушч аленя, Падаліся ў кут свой цёмны. I гасцей не папракнулі Ані позіркам, ні словам Састарэлая Накоміс, Мінегага з Гаяватай. Толькі ціха прашаптала Мінегага з горкім жалем: «Іх, няшчасных, мучыць голад, Хай жа будзе пачастункам Ім усё, што даспадобы». Многа раз зара згасала, Многа дзён зімовых стрэслі Ночы цёмныя, як хвоі Снег страсаюць з лапаў цёмных. Дзень за днём сядзелі моўчкі У вігваме незнаёмкі, А ўначы завеяй лютай Ці пры зор святле паўночным На апал збіралі шышкі, У вігвам цягалі моўчкі Сухадрэвіны лясныя. Кожны раз, калі вяртаўся Гаявата з палявання I калі іх запрашалі На сямейную вячэру, З ценю выйшаўшы, хапалі Прагна з міскі Мінегагі Ежы лепшыя кавалкі Незнаёмкі і знікалі Зноў у кут свой, дзе сядзелі Быццам цені сярод ценяў. I ніколі Гаявата Ім не выказаў папроку; Не зняважыла ні разу Іх Накоміс раздражненнем; Чужаземкам Мінегага Крыўд сваіх не паказала; Так яны сябе трымалі, Каб ні словам не парушыць, Каб ні жэстам не прынізіць Права госця і ягонай Непарушнае свабоды, Вось аднойчы позна ноччу Пільным слыхам Гаявата У вігваме, пры няяркім Асвятленні галавешак, Што марудна дагаралі, Нечы енк пачуў жалобны, Нечы плач такі гаротны. Гаспадар устаў з пасцелі, Што з калматых скур бізона, Адхіліў убок фіранку, Што з аленя мяккай скуры, I гасцей убачыў цені I пачуў іх плач паўночны. I сказаў ім так: «О госці! Ад чаго баляць вам сэрцы, Што рыдаць вас прымушае? Можа чым не дагадзіла Мінегага вам, а можа Вас пакрыўдзіла сваёю Негасціннасцю Накоміс?» I тады прыціхлі цені, Змоўклі горкія рыданні, Ціха Здані адказалі: «Мы людзей памёршых душы, Мы прыйшлі сюды з далёкіх Чайбайабаса ўладанняў, Мы прыйшлі з выпрабаваннем, Мы прыйшлі з перасцярогай. Гора крык, пакуты лямант, Боль жывых чуваць штодзённа Нам на Востраве Шчаслівых, Плач жывых назад нас кліча Да сябе, але дарэмна; Мы прыйшлі з выпрабаваннем, Ды ніхто не пазнае нас, Мы нікому не патрэбны, Мы цяжар для вас, і мёртвым Сярод вас няма прытулку. Нашы словы, Гаявата, Перадай свайму народу, Каб ад гэтых дзён навекі Не азмрочвалі жывыя Нас, памёршых, горкім плачам, Болем, жалем бескарысным. Не кладуць няхай жывыя У магілы пахаваных Футры, кубкі, міскі з гліны, Бо памёршыя ў дарозе Ад цяжкой слабеюць ношы, Хай дадуць ім толькі ежы I агню, каб вёў да мэты. Ім чатыры дні патрэбна, Каб прыйсці ў краіну зданяў, Ім чатыры ночы трэба Раскладаць агонь бівачны; А таму няхай жывыя Раскладаюць на магілах Свой агонь, каб нежывыя Весялей ішлі да мэты, Каб яны сляпую цемень Не абмацвалі рукамі. Дык бывай, высакародны Гаявата! Ты цярпліва Перанёс выпрабаванне, Ты трываў абразы нашы I зняважлівыя ўчынкі, Дык няхай твой дух не зломіць Час цяжкіх выпрабаванняў, Што ў жыцці цябе чакаюць!» Галасы на гэтым змоўклі, Дагарэлі галавешкі, Чуў адзення ціхі шорах У вігваме Гаявата, Адхіліў убок фіранку Хтось рукою на парозе, Зоры бліснулі на момант, Гаспадар адчуў дыханне На сабе начы сцюдзёнай, Але зданяў больш не бачыў Тых, што зноў павандравалі У далёкі край Паніма.

XX. Голад

О тужлівы час зімовы! О халодны, люты сівер! Лёд рабіўся ўсё таўсцейшым, І таўсцейшым, і таўсцейшым, Снег рабіўся ўсё глыбейшым, I глыбейшым, і глыбейшым; Па лясах, вакол паселішч Намялі сумётаў буры. Занясло вігвамы снегам Так, што выйсці паляўнічы Ледзьве мог адтуль на лыжах; Але, выйшаўшы, дарэмна Ён шукаў аленя ў лесе Альбо след труса ці птушкі; Ад знямогі ў мёртва-бледным Лесе падаў паляўнічы I не мог устаць і гінуў Там ад голаду і сцюжы. О пакутная гарачка! О скаваўшы цела голад! О

цяжкая ліхаманка! О дзяцей галодных лямант! О жаночыя пакуты! Галадала і хварэла Скрозь зямля, скаваў і неба І паветра люты голад, Прагна ўніз глядзелі зоры, Як ваўкоў галодных вочы! Зноў з'явіліся два госці На парозе Гаяваты, Зноў прыйшлі, як тыя здані, Моўчкі ў дом, без запрашэння, Не азваліся з парога, Не сказаўшы прывітання Мінегазе, селі побач I запалымі вачамі Гаспадыні ў твар глядзелі. I адзін сказаў: «Я — Голад, Бюкадэвін, люты голад!» А другі сказаў ёй гэтак: «Я — гарачка, Аказівін!» Ад іх позіркаў драпежных Мінегагу скаланула, I ад слоў іх гаспадыня На пасцель лягла маўкліва I рукою твар закрыла; Калацілася ў гарачцы Ад іх позіркаў жахлівых I ад страшных слоў жанчына. Гаявата ў лес пустэльны Паімчаў, як звар'яцелы. Ён імчаў з тугою ў сэрцы I рашучасцю на твары, На чале яго пакутным Кроплі поту замярзалі. Ён імчаў у рукавіцах, Мінджыкэван, у адзежы Паляўнічай, з моцным лукам, Што трымаў напагатове; Што ні крок — праходзіў мілю Ён пустым, халодным лесам. «Гітчы Маніта! — звяртаўся Ён у роспачы да неба,— Ты галодным людзям ежы Дай, о бацька наш магутны! Ежы дай, бо мы загінем, Ежы дай для Мінегагі, Для маёй Вады Вясёлай!» Прагучаў у чуйным лесе, У пустой глыбокай нетры, Крык адчаю, лямант гора, Ды ніхто не адгукнуўся, Апроч водгулля глухога, Апрача ляснога рэха: «Мінегага! Мінегага!» Аж да вечара дарэмна Вандраваў пустынным лесам, Па якому ён калісьці Незабыўным і далёкім Летам вёў з зямлі Дакотаў На радзіму Мінегагу — Сваю жонку маладую; I спявалі ў дрэвах птушкі, I звінеў ручай пад сонцам, Чуўся лесу пах духмяны, Закахана гаварыла Гаяваце Мінегага: «Я пайду з табою, муж мой!» У вігваме Гаяваты, Дзе сядзелі змрочна госці I ахвяру пільнавалі, Памірала Мінегага, Размаўляючы з Накоміс. «Чуеш? — так яна Накоміс Гаварыла. — Гул далёкі Вадаспадаў Мінегагі, Што завуць мяне дадому!» «Не! — адказвала Накоміс.— Гэта ў соснах свішча вецер!» «Бачыш, — так яна пытала,— Майго бацьку на парозе? Гэта ён рукой махае, Кліча ў родны край Дакотаў!» «Не! — адказвала Накоміс.— Гэта дым ад галавешак!» «Ах! — сказала Мінегага,— Вочы Погака свідруюць Змрок, і поціскам халодным Ён мае сціскае пальцы! Гаявата! Гаявата!» I няўцешны Гаявата На адлегласці далёкай, Пасярод глухога лесу, Сярод гор пачуў раптоўны Крык пакутны Мінегагі, Крык прызыўны, крык смяротны: «Гаявата! Гаявата!» Па пустэльным бездарожжы Бег на лыжах Гаявата, Бег дамоў з тугой на сэрцы Пад галінамі цяжкімі Хвой заснежаных зімовых, Чуў галошанне Накоміс: «Ваганомін! Ваганомін! Лепш бы мне самой загінуць! Ваганомін! Ваганомін!» У вігвам ён уварваўся I яшчэ з парога ўбачыў, Як хісталася павольна Шматпакутная Накоміс Над памёршай Мінегагай, I з такім адчаем крыкнуў Утрапёны Гаявата, Што са стогнам скалануўся Лес вакол і ў небе зоры Страсянуліся ад болю. Сеў тады ён, нерухомы, Каля ног Вады Вясёлай, Каля ног, калісьці жвавых, Што не выбегуць ніколі Гаяваце насустрэчу, Што за ім не пойдуць следам. I, закрыўшы твар рукамі, Сем начэй і дзён сядзеў ён Моўчкі, быццам непрытомны; Змрок ад сонца, дзень ад ночы Цёмнай ён не мог адрозніць. Пахавалі Мінегагу; У глухім, глыбокім лесе Ёй капалі дол глыбокі; Па-святочнаму адзелі; Каб не мерзла, загарнулі У футровую накідку, Белым снегам укрывалі, Нібы футрай з гарнастая. А ўначы агонь расклалі На магіле Мінегагі, Што гарэў чатыры ночы, Асвятляючы дарогу Ёй да Вострава Шчаслівых; Тсугі цёмныя галіны Асвятліўшы, уздымаўся Той агонь з лясной магілы, А за ім сачыў з парога Пільным вокам Гаявата, Каб не даць агню пагаснуць, Каб свяціў ён Мінегазе. «Да спаткання, — гаварыў ён, Дарагая Мінегага! Маё сэрца пахавана, Мае думкі неадступна За Вадой Вясёлай крочаць! Ты ідзі і не вяртайся Зноў сюды дзеля пакуты, Каб ні голад, ні гарачка Сэрца больш не спусташалі. Хутка выканаю справы, Наканованыя лёсам, I пайду тваёй дарогай Я ў далёкі край Паніма!»

XXI. След белага чалавека

Жыў над рэчкай у вігваме Адзінокі і маркотны Дзед з сівою галавою, На сумёт падобнай снежны; Ледзь гарэў ачаг ягоны, Цела дрыжыкі праймалі, Дзед, захутаны ў дзіравы Вабівайян, плашч са скуры, Слухаў толькі буры сковыт, Як яна шалела ў лесе, Бачыў толькі завірухі, Як яны вакол кружылі. Дагарэў агонь, і вугаль Белым попелам пакрыўся, I тады хадою лёгкай Увайшоў юнак праз дзверы — Маладая кроў на шчоках Палымнела, ззялі вочы, Як вясною зоркі ў небе; Асвяціў вігвам, як сонцам, Ён усмешкаю юначай, Асвяжыў вігвам духмяным Пахам кветак і травою, Што яго чало вянчала. «О мой сын! — стары прамовіў,— Я з табою рад сустрэцца! Рад з табой правесці ночку Тут, дзе тлеюць галавешкі; Ты раскажаш аб вандроўках, Аб прыгодах незвычайных Мне, а я табе таксама Раскажу аб дзіўных справах, Аб сваіх учынках смелых». Тут дастаў ён Люльку Міру Старадаўняе работы, Што з чырвонаю галоўкай, А цыбук яе — з трысцінкі; Ён, карой набіўшы люльку, Вугалёк паклаў гарачы I, падаўшы чужаземцу Люльку Міру, так прамовіў: «На зямлю мне дзьмухнуць варта, Як свой рух спыняюць рэкі, Як вада заледзянее, Ператворыцца на камень!» Адказаў юнак з усмешкай: «На зямлю дыхнуць мне варта — Расцвітуць у лузе кветкі, Рэкі скінуць лёд і з песняй Пабягуць удаль вясёла!» «Галавой сваёй сівою Страсяну, — стары пахмура Гаварыў,— зямлю бялюткі Снег укрые, звяне лісце, Ападзе на дол — о дзіва! — Дзьмухну я — і лісце згіне. Паляцяць з дрыгвы на поўдзень Гусі дзікія і чапля, Варта мне падаць свой голас, Як не стане іх — о дзіва! Дзе нага мая ні ступіць, Скрозь ад холаду ў пячоры Звер бяжыць, зямля ад лютай Сцюжы робіцца каменнай». «Страсяну я валасамі,— Адказаў юнак ласкава,— Хлыне лівень жыватворны, Закрасуюць зноў расліны, Гусі дзікія і чапля Прыляцяць з краін паўднёвых, Шпарка ластаўкі, як стрэлы, Прыімчаць адтуль пад стрэхі. Дзе нага мая ні ступіць, Скрозь цвітуць у лузе кветкі, Па лясах цямнеюць дрэвы Ад зялёнае лістоты!» За размовай ноч мінула; З светлых Вебана ўладанняў, З серабрыстага вігвама, Як баец расфарбаваны, Выйшла сонца і сказала: «Вось і я! Магутны Гізіс!» Тут стары замоўк раптоўна, А паветра пацяплела, На вігваме заспявалі Птушкі раннія вясёла, Зазвінеў ручай празрысты, Праз фіранку прасачыўся Хмельны пах травы зялёнай. I Сэгвон, юнак прыгожы, Пры святле разгледзеў дзённым Твар старога, твар халодны: То быў Пібаан суровы. Па ягоных шчоках слёзы, Як патокі з гор, сцякалі. Чым ярчэй свяціла сонца, Тым хутчэй стары ў памерах Памяншаўся, стаўшы парай, Грунтавой вадою стаўшы, I юнак убачыў кветку На тым месцы, дзе дымілі I патухлі галавешкі, Расцвіла сярод вігвама Міскадзіт — красуня-кветка, Міскадзіт — вясны прыкмета. Так пасля зімы халоднай, Нечуванай, лютай сцюжы Зноў вярнулася на поўнач Прыгажосць вясны — з ляснымі Птушак песнямі, з лістотай I духмяным пахам кветак. Чарада за чарадою Зноў вярталіся на поўнач Гусі-лебедзі, як стрэлы, Разразаючы нябёсы, Размаўляючы, як людзі; Журавы дамоў ляцелі Чарадой, на лук падобнай — З разарванай цецівою; Па адным з краін паўднёвых Альбо парамі ляцелі — Чапля шызая, Шух-шух-га, I глушыца, Мушкадаза. У кустах лясных і ў лузе Сіваграк спяваў, Авейса, А малінаўка спявала, Апечы, каля вігвамаў; Пад надзейным спратам сосен Буркаваў Амімі, голуб, I маўклівы Гаявата У сваім няўцешным горы, Кліч іх чуючы прызыўны, За парог свой змрочны выйшаў, Каб зірнуць вясновым часам На красу зямлі і неба. Вось тады якраз вярнуўся З падарожжа ў край усходні Ягу, казачнік славуты, Самахвал непараўнаны. Ён прывёз адтуль нямала Казак новых, дзіўных баек I прыгод неверагодных. I народ, якому Ягу Расказаў аб вандраваннях, Аб прыгодах нечуваных, Смеючыся, так адказваў: «Уг! Мастак на байкі Ягу! Іншы б гэткіх штук не ўбачыў!» Ён казаў, што бачыў мора Большае за Гітчы Гумі, Што была вада ў тым моры Горкай — піць яе няможна. I паблажліва зірнулі Слухачы на самахвала I сказалі: «Быць не можа! Ко! Не можа быць такога!» А па моры, ён расказваў, Плыў, ляцеў крылаты човен, Велізарны човен, большы I вышэйшы за сасновы Бор, што неба падпірае. Слухачы яму на гэта, Смеючыся, адказалі: «Ко! Мы гэтаму не верым!» З жарала пірогі ў гонар Ягу бліснула маланка, За маланкай — гром ударыў! I народ смяяўся гучна Над няшчасным, бедным Ягу, Рагатаў: «Расказвай байкі!» На крылатай той пірозе Сотня воінаў, расказваў Ён, да берага прыстала; Твары іх пафарбаваны Белай фарбай, падбародкі Валасатыя — як футры. Слухачы з расказаў Ягу Кпілі, гучна рагаталі, Як на дрэвах прыдарожных Крумкачоў шумлівых зграя. «Ко! Хлусня! — яны сказалі.— Мы ў такое не паверым!» Толькі з Ягу не смяяўся Гаявата, ён сур'ёзна Адказаў на тыя кпіны: «Ягу праўду нам гаворыць; Прывід бачыў я падобны, Бачыў з крыламі пірогу, Бачыў воінаў адважных Белатварых, барадатых, Што да берага прысталі, Што прыехалі з Усходу На судне сваім драўляным. Гітчы Маніта магутны Пасылае разам з імі Нам сюды свае наказы, Даручэнні пасылае. Дзе паселяцца — там з кветак Пчолы, Амо, мёд збіраюць, На сядзібах іх раяцца, Дзе праходзяць — пакідаюць След, з якога прарастае Мускадзіт цудоўны — кветка. Дык сустрэнем чужаземцаў, Як сяброў сваіх, сардэчна, Як братам, руку працягнем. Так Жыцця Ўладар сказаў мне, Гітчы Маніта магутны, Калі мне з'явіўся прывід. Прывід той адкрыў заслону Дзён далёкіх, дзён наступных: Бачыў я перасяленне Невядомых нам народаў, Іх суладны рух на захад. Хоць яны на розных мовах Размаўлялі, але сэрцы Іх жылі адзінай мэтай. Гарады па ўсіх краінах З працы рук іх задымілі, Паплылі па ўсіх азёрах I па рэках іх пірогі З гулкім громам і маланкай. А пасля перад вачамі Прамільгнуў, як хмара, прывід: Бачыў я народ няшчасны, Што забыў мае парады, Што ў бясконцых войнах гіне; Там свайго народу рэшткі Бачыў я, што варты жалю, Як сухое лісце ўвосень, Бурай гнанае на захад!»

XXII. Адыход Гаяваты

Каля Велічнага Мора, На ўзбярэжжы Гітчы Гумі, На парог вігвама выйшаў Светлым ранкам Гаявата I стаяў там у чаканні. Напаіў паветра свежы Пах зямлі, прастораў водар, У вясёлым бляску сонца Праляталі міма Ама, Пчолы, што ў суседнім лесе З кветак мёд свой здабывалі. I было празрыстым неба, А вада, як шкло, спакойнай; З глыбіні асетр выскокваў, Бліскавіцай ззяў на сонцы; Кідаў цень на Гітчы Гумі Узбярэжны лес магутны, Верхавіны дрэў высокіх Люстраваліся ў заліве. Як з вады густая пара, Як з лугоў туман бялюткі, Знік з аблічча Гаяваты След былога засмучэння. Так стаяў ён у чаканні Дзён святочных, пераможных, Быццам бачыў набліжэнне Тых падзей, якія прыйдуць, Аб якіх ніхто не знае. Ён прасцёр да сонца рукі, Павярнуў на ўсход далоні, I цадзіліся праз пальцы На ягоны твар праменні. Як між лісцямі на дубе, Стракацелі сонца плямы На ягоным целе голым. Нешта з даляў невыразных, З туманоў, з вады світальнай Уздымалася паволі, Па вадзе плыло, ляцела I яснела з кожнай хвіляй, З кожнай хвіляй, з кожнай хвіляй. Гэта можа быць казарка? Пелікан далёкі, Шэйда, Чапля шызая, Шух-шух-га? Лебедзь-гусь, што акунае Шыю ў хвалі час ад часу? То не лебедзь-гусь, не чапля, Не казарка, не далёкі Пелікан плывуць, лятаюць,— Гэта з вёсламі пірога То нырае, то ўсплывае, Сыпле пырскамі на сонцы; I плывуць па Гітчы Гумі З царства Вебана, з Усходу Людзі белыя ў пірозе, I плыве, ў адзенні чорным, З імі разам Белатвары Іх празорца, іх настаўнік. I прасцёр велікадушна Гаявата рукі ўгору — Запрашэння знак гасцінны; Ён чакаў, увесь святочны, Покуль з вёсламі пірога Не прыстала да ўзбярэжжа, Покуль церціся не стала Аб пясок яна і гальку I пакуль з яе не выйшаў Госць галоўны на ўзбярэжжа. Прывітаў гасцей святочным Гучным словам Гаявата: «Нам і вам, о чужаземцы, Урачыста свеціць сонца! З мірам людзі вас чакаюць, Запрашаюць у вігвамы; Кожны дом наш — ваш прытулак, Сэрцы нашы — дружбы дзверы, Не цвіла ніколі ярка Так зямля, не ззяла сонца Над зямлёю так, як сёння Ззяе ў дзень сустрэчы нашай! Не было такім спакойным I для плавання свабодным Наша возера ніколі, Як для вашае пірогі. I не быў такім духмяным Наш тытунь, а нашы нівы Не здаваліся ніколі Нам прыгожымі такімі, Як сягоння ў дзень святочны Незабыўнае сустрэчы!» I адказваў так галоўны Госць, які ў адзенні чорным, Мовай дзіўнай і нязвычнай: «Мір табе, о Гаявата! Мір табе, твайму народу, Мір яму і дараванне, Мір Хрыста, святой Марыі!» У вігвам свой Гаявата Вёў гасцінна чужаземцаў, Там усаджваў іх на скуры Гарнастая і бізона, Падавала ім Накоміс Ежу ў лёгкіх місках з ліпы I ваду ў драўляных кубках — Кубках, робленых з бярозы, Люлькі Міру запаліла. Жыхары сяла сівыя I ўсе воіны-суседзі, I прарокі, Джосакіды, I Вэбіны, чарадзеі, Міды, лекаў знаўцы, гэтак Прывітаць гасцей хацелі: «О браты! Да нас здалёку Вы прыехалі! Мы рады!» Перад самым уваходам У вігвам яны паўкругам, Люлькі курачы, сядзелі У чаканні чужаземцаў, Аж пакуль да іх не выйшаў Госць, які ў адзенні чорным, I звярнуўся з прывітаннем. «Добра, — людзі адказалі.— О браты, мы вельмі рады, Што здалёк да нас прыйшлі вы!» Расказаў тады народу Мудры госць, што быў прарокам Белатварых чужаземцаў, Аб святой Марыі Дзеве, Аб яе славутым Сыне. Расказаў, што ў час далёкі Сын славуты жыў на свеце, На зямлі, як мы сягоння; Як пасціў ён, як маліўся; Як яго ліхія людзі Ашукалі і распялі, Як, пакінуўшы пакутны Крыж, узняўся ён на неба. Людзі госцю адказалі: «Мы твае пачулі словы, Мы падумаць абяцаем Аб тваім паведамленні. О браты, мы вельмі рады, Што здалёк сюды прыйшлі вы!» Потым людзі паўставалі, Па вігвамах разышліся, Каб усім пра чужаземцаў Расказаць, каб знала вёска, Што гасцей прыслаў з Усходу Уладар Жыцця з наказам. Свет ахутаў цішынёю Поўдзень душны і спякотны; Навяваючы дрымоту, Лес шумеў вакол вігвама, Закалыхвала сваёю Калыханкай Гітчы Гумі; Стракатаў у лузе конік, По-пок-кіна, аднастайна, I, зняможаныя летняй Духатою і спякотай, Спалі госці Гаяваты. Дню гарачаму на змену Крочыў свежы адвячорак, Кідаў ён у лес, як пікі, Сонца вострыя праменні, Працінаў лясныя сховы I густыя цені імі, Па таемных дуплах шнырыў; У вігваме сном спакойным Спалі госці Гаяваты. I тады старой Накоміс Гаварыў ледзь чутным шэптам Гаявата, каб спакойны Сон гасцей не патрывожыць: «Надышоў мой час, Накоміс, Адыходжу я ў бацькоўскі Край Ківайдзіна далёкі, Да ягоных брам заходніх, На парог яго ўладанняў. А гасцей я пакідаю На цябе, глядзі за імі, Каб ні зло, ні страх, ні крыўда, Ні ліхія падазрэнні Іхніх сэрцаў не кранулі, Каб было ўсяго даволі Ім пад дахам Гаяваты!» I, пакінуўшы Накоміс, Ён наведаўся суседзяў, Са старымі, маладымі Развітаўся, так сказаўшы: «Адыходжу, о народ мой, Я ў далёкую дарогу; Многа доўгіх зім і летаў Праміне раней, чым зноў я Гэты край змагу наведаць; Але госці застаюцца; Вы прыслухацца павінны Да іх слоў, парад разумных, Бо Жыцця Ўладар з Усходу Нам прыслаў іх з добрай мэтай!» Ён на беразе спыніўся, Азірнуўся і рукою Памахаў на развітанне, Потым з галькі Гаявата На ваду спіхнуў пірогу, Загадаўшы ёй: «На Захад!» I пірога паляцела Як страла па Гітчы Гумі. Падпаліла сонца неба Вечаровае, як паліць Войска стэп пры адыходзе; Па паверхні Гітчы Гумі Сонца след пралёг бясконцы, Па якому, як па рэчцы, Плыў на Захад Гаявата, Плыў па полымі барвовым, Плыў, ахутаны туманам, Вечароваю смугою. Доўга людзі з узбярэжжа За пірогай назіралі, Як яна то вынырала З хваль, то гінула ў тумане, Быццам серп маладзіковы, Што паволі патанае За вячэрнім небасхілам. Зашумеў на развітанне Цёмны лес: «О Гаявата!» Хвалі ўсхліпвалі, і бераг Уздыхаў: «О Гаявата, Ты бывай, бывай навекі!» Чапля шызая Шух-шух-га Галасіла на балоце: «Ты бывай, о Гаявата!» I развітваліся доўга Людзі з ім: «О Гаявата! Ты бывай, бывай навекі!» Так у полымі заходнім, За смугою вечаровай Знік любімы Гаявата У вятроў прытулку вечным — У Ківайдзіна ўладаннях, Адышоўшы назаўсёды Да Паселішча Шчаслівых, У далёкі край Паніма!

Слоўнік індзейскіх слоў, якія сустракаюцца ў паэме і патрабуюць дадатковага тлумачэння

Адамін — суніцы.

Бэм-Вава — гул грымот.

Вабаса — трус, поўнач.

Ваганомін — крык гора.

Вампум — паясы і іншае ўпрыгожанне з ракавін.

Ваўбік — уцёс, скала.

Вагэмін — цвіль на маісавых пачатках.

Гітчы Гумі — Верхняе возера.

Ішкуда — камета, агонь.

Йенадзізі — франт, фарсун.

Ківайдзін — паўночна-заходні вецер.