Стамбульскі экспрэс

Грин Грэм

У пуні нельга было вызначыць, як цёмна было ўжо знадворку. Калі Корал чыркнула запалкай і паглядзела на гадзіннік, яе засмуціла, як марудна цягнецца час. Запалак засталося мала, і яна не адважылася запаліць другую. Яна разважала, ці не лепей было б выйсці з пуні і здацца ў палон, бо ў яе цяпер ужо не было ніякай надзеі зноў убачыць Майета. Вярнуўшыся сюды, ён зрабіў болей, чым можна было ад яго чакаць. Наўрад ці ён вернецца сюды другі раз. Але яе палохаў знешні свет, яна баялася не салдат — яе страшылі агенты па найме, доўгія лесвіцы, кватэрная гаспадыня. Яна баялася вяртацца да ранейшага жыцця. Пакуль яна ляжала тут, побач з доктарам Цынерам, у ёй захоўвалася штосьці ад Майета — памяць, якая іх аб'ядноўвала.

«Вядома, я магу напісаць

яму, — казала яна сабе, — але, пэўна, пройдуць месяцы, перш чым ён вернецца ў Лондан». Ёй цяжка было дапусціць, што ён захавае ранейшыя пачуцці і жаданні, раз яе няма побач з ім. Яна гэтаксама ведала, што можа дамагчыся іх сустрэчы, калі ён вернецца ў Лондан. Ён зразумее, што абавязаны, прынамсі, запрасіць яе на снеданне. «Але ж я не дамагаюся яго грошай», — гэтыя словы яна прашаптала ўголас у цёмнай пуні, лежачы побач з паміраючым. Адзінота, усведамленне таго, што па нейкай прычыне — адзін бог ведае чаму — яна пакахала Майета, на нейкае імгненне выклікала ў яе пачуццё пратэсту: «А чаму і не? Чаму б мне не напісаць яму? Можа, гэта яму будзе прыемна? Можа, я ўсё яшчэ падабаюся яму? А калі не, дык чаму мне не пазмагацца за яго? Я стамілася быць узорнай, паводзіць сябе занадта правільна». Яе думкі былі вельмі блізкія да думак доктара Цынера, калі яна пераконвала сябе, што ўсё гэта марныя спадзяванні.

Але Корал вельмі добра ведала, што такі ўжо ў яе характар, такой ужо, відаць, яна нарадзілася і павінна прымірыцца з гэтым. Яна паводзіла сябе недарэчна і ў іншым: няўмольная там, дзе трэба быць мяккай, уступчывая, калі трэба быць цвёрдай. Нават цяпер яна не магла думаць з зайздрасцю і захапленнем пра тое, як гэта Грунліху ўдалося збегчы адгэтуль на машыне ў цемры, седзячы побач з Майетам. Яе думкі з упартай настойлівасцю вярталіся да Майета, такога, якім яна бачыла яго апошні раз, калі той сядзеў у вагоне-рэстаране, пагладжваючы пальцамі залаты партабак. Аднак яна ні на хвіліну не забывалася, што ў Майета няма тых вартасцей, якія апраўдалі б яе адданасць. Такая ўжо яна была ад прыроды, а ён праявіў да яе дабрыню. У яе мільганула думка, што і доктар Цынер быў такі самы, як яна, надта даверлівы з людзьмі. А да яго, пэўна ж, паставіліся зусім іначай, калі б ён быў хітрэйшы. Скрозь цемру яна чула яго цяжкое дыханне і зноў думала без горычы і асуджэння: «Такога нельга дараваць».

Перад фарамі раптам вынырнула развілка дарог. Шафёр павагаўся крыху болей, чым трэба, і павярнуў руль так рэзка, што машыну занесла юзам на двух колах. Ёзеф Грунліх пераляцеў з аднаго канца сядзення на другі, вохнуўшы ад страху. Ён не адважваўся расплюшчыць вочы да таго часу, пакуль усе чатыры колы не дакрануліся да зямлі. Яны збочылі з галоўнай шашы, і машына заскакала па калдобінах палявой дарогі. У асляпляльнам святле фар дрэвы з маладымі пупышкамі лістоты здаваліся выразанымі з кардону. Майет, нахіліўшыся назад з пярэдняга сядзення, растлумачыў:

— Ён хоча ад'ехаць далей ад Субоціцы і перасячы чыгунку на пераходзе для жывёлы. Так што трымайцеся мацней.

Дрэвы зніклі, і яны раптам з грукатам з'ехалі з шашы на пустое, заснежанае поле. Жывёла ператварыла дарогу ў суцэльную непралазную гразь, але цяпер гэтая гразь падмерзла. Раптам знізу іх асвятлілі два чырвоныя ліхтарыкі, кавалачак рэек заблішчаў смарагдавымі кроплямі. Агні замітусіліся, то адступаючы, то набліжаючыся. Пачуўся нечы голас.

— Прарвёмся праз іх? — абыякавым тонам спытаў шафёр. Нага яго была гатовая націснуць акселератар.

— Не, не! — усклікнуў Майет.

У яго не было падстаў нарывацца на непрыемнасці з-за незнаёмага чалавека. Ён убачыў салдат з ліхтарыкамі. У шэрых шынялях, з рэвальверамі. Машына спынілася паміж імі, пераскочыўшы першую рэйку і застыўшы ў нахіленым становішчы, нібыта выцягнутая на бераг лодка. Адзін салдат нешта сказаў, а шафёр перавёў яго словы на нямецкую мову.

— Ён хоча праверыць вашы дакументы.

Ёзеф Грунліх спакойна адкінуўся на

сядзенні, перакрыжаваўшы ногі. Адной рукой ён ляніва перабіраў срэбны ланцужок. Калі адзін з салдат злавіў яго погляд, ён злёгку ўсміхнуўся і кіўнуў яму: Грунліха можна было прыняць за заможнага і гаварлівага гандляра, які падарожнічае ў кампаніі свайго сакратара. Майет жа нерваваўся, схаваўшыся ў каўнер футра, ён успомніў вокліч той кабеты: «Праклятыя жыды», варожы погляд вартаўніка, нахабнасць клерка. Якраз у такіх забытых богам мясцінах, сярод скаваных марозам палёў і худога быдла яшчэ жывая была тая моцная старажытная нянавісць, ад якой цывілізаваны свет спакваля пазбаўляўся. Салдат скіраваў святло свайго ліхтарыка яму ў твар і з нецярплівай пагардай паўтарыў свой загад. Майет выцягнуў пашпарт, салдат узяў яго і, трымаючы дагары нагамі, уважліва вывучаў ільва і аднарога, потым вымавіў па-нямецку адзінае знаёмае яму слова:

— Engander? [29]

Майет кіўнуў, салдат кінуў пашпарт на сядзенне і паглыбіўся ў вывучэнне дакументаў шафёра — яны разгортваліся ў доўгую палоску, нібыта дзіцячая кніжка з малюнкамі. Ёзеф Грунліх непрыкметна нахіліўся наперад і ўзяў з пярэдняга сядзення пашпарт Майета. Ён шырока ўсміхнуўся, калі чырвонае святло ліхтарыка асвяціла яго твар і ўпала на пашпарт. Вартаўнік паклікаў напарніка, яны стаялі і разглядвалі Грунліха, асветленага ліхтарыкам, ціха перагаворваючыся паміж сабой, не звяртаючы ўвагі на яго грымасы.

29

Ангелец? (ням.)

— Чаго ім трэба? — незадаволена спытаў ён з застылай усмешкай на тлустым твары.

Адзін салдат аддаў загад, які пераклаў шафёр:

— Устаньце!

З пашпартам Майета ў адной руцэ, перабіраючы другой срэбны ланцужок, ён падпарадкаваўся загаду, і яны асвятлілі яго ліхтарыкам з ног да галавы. Ён быў без паліто і дрыжаў ад холаду. Адзін салдат засмяяўся і пхнуў яго пальцам у жывот.

— Яны правяраюць, ці сапраўды яно належыць яму? — растлумачыў вадзіцель.

— Што?

— Ваша пуза.

Ёзефу Грунліху давялося зрабіць выгляд, што ён прымае гэтую абразу за жарт, і ён усміхнуўся. Яго павага да сябе была абражана нейкімі двума боўдзіламі, якіх ён болей ніколі не ўбачыць. Некаму іншаму давядзецца паплаціцца за такую абразу, а ён заўсёды ганарыўся тым, што ніколі не спускаў крыўдзіцелям: зараз гэта яго ўзяло за жывое. Ён адвёў душу, папрасіўшы шафёра па-нямецку:

— А вы не можаце іх збіць?

І працягваў шырока ўсміхацца салдатам і памахваць пашпартам, пакуль тыя нешта абмяркоўвалі, аглядаючы яго з ног да галавы. Потым яны адступілі, кіўнулі шафёру, і той уключыў старцёр. Машына пераехала рэйкі, спусцілася з насыпу, потым павольна выбралася на доўгую, з глыбокімі каляінамі, палявую дарогу, і Ёзеф Грунліх, азірнуўшыся назад, убачыў два чырвоныя агеньчыкі, якія гойдаліся ў цемрадзі, нібыта папяровыя ліхтарыкі.

— Чаго ім ад нас было трэба?

— Некага шукалі, — адказаў шафёр.

Ёзеф Грунліх усё гэта добра ведаў. Хіба ж не ён забіў Кольбера ў Вене? Хіба ж не ён уцёк усяго гадзіну таму з Субоціцы на вачах у вартаўнікоў? Хіба ж не ён быў такі кемлівы, спрытны хлапец, жвавы і паваротлівы? Яны перакрылі машынам усе шляхі, а ён усё роўна здолеў выслізнуць. Аднак у глыбіні душы ў яго ўсё-такі было лёгкае сумненне: калі б яны шукалі яго, дык абавязкова затрымалі б. Не, яны шукалі некага іншага. Лічылі некага іншага больш важным злачынцам. Разаслалі, відаць, апісанне таго старога лайдака, доктара, а не Ёзефа Грунліха. Але ж гэта ён забіў Кольбера дый яшчэ выхваляўся: «За пяць год яшчэ ніводнага разу не сядзеў я ў турме!» Вялікая хуткасць яго ўжо не палохала. Калі яны імчалі скрозь імжу ў старой рыпучай машыне, ён ціха сядзеў і змрочна разважаў над тым, як многа ў жыцці несправядлівага.