Старажытная Беларусь. Полацкі і Новагародскі перыяды

Ермаловіч Мікола

Тое, што Новагародак у другой палове XIII ст. заняў дамінуючае значэнне ў нашай гісторыі, не было, як мы бачылі, выпадковасцю. Гэтаксама і тое, што ён стаў першай сталіцай новай дзяржавы, добра тлумачыць яе назву як Літоўскай. Звычайна ў гістарычнай літаратуры гэта тлумачыцца як вынік заваявання Літвой (у дадзеным выпадку пад ёю разумеецца тэрыторыя сучаснай Літвы) беларускіх земляў, і ў першую чаргу Новагародка і яго зямлі. Але, як мы бачылі, ніводнага факта ў карысць гэтага не было прыведзена, што і зразумела, бо ўсё адбывалася наадварот. Не Літва заваёўвала Новагародак, а ён яе заваяваў, як гэта было намі паказана на аснове гістарычных матэрыялаў. I калі беларускія землі далучаліся да Новагародка мірна, на

глебе іх эканамічнага, палітычнага і культурнаэтнічнага збліжэння, то балцкалітоўскія землі падначальваліся гвалтоўна, аказваючы моцнае супраціўленне новагародскай аб’яднаўчай палітыцы. Яшчэ рускі гісторык Н. Надзеждзін адзначыў у 1843 г., што перамагла не Літва, а яе назва⁹¹⁴. I гэта так. Старажытная Літва, як сведчаць гістарычныя крыніцы і тапаніміка, знаходзілася ў Верхнім Панямонні, на тэрыторыі Беларусі. I хоць яна была заваявана суседнім Новагародкам, яна, аднак, захавала сваю назву і ў далейшым нават пашырыла яе. Магчыма, гэта тлумачыцца тым, што яна займала цэнтральнае месца сярод беларускіх гістарычных абласцей: Полацкай, Тураўскай і Новагародскай. 3 назван Літвы атрымалася прыблізна тое самае, што і з назвай другой балцкай зямлі — Пру си. Размешчаная на ўзбярэжжы Балтыйскага мора, паміж вусцяў Нёмана і Віслы, яна ў канцы XIII ст. была заваявана нямецкім ордэнам, але таксама не страціла сваёй назвы і стала пашыраць яе на захад аж да Берліна.

I вось як пад балцкай назвай «Прусія» існавала буйная нямецкая дзяржава, так і пад балцкай назвай «Літва» хавалася буйная ўсходнеславянская дзяржава. Як усходнія немцы называліся прусакамі, якіх нельга блытаць з прусамі, так панямонскія беларусы называліся літвінамі, якіх нельга блытаць з літоўцамі. Вялікае княства Літоўскае было поліэтнічнай дзяржавай, аднак гіа гісторыі свайго ўтварэння на тэрыторыі Беларусі, дзе знаходзілася яе ядро, па панаванні ў ёй беларускай культуры і мовы яна была найперш беларускай дзяржавай. Нездарма ж яшчэ ў летапісах XVI ст. гаворыцца аб «Новогородской державе, над Немном лежачее», якой належал! Гора дзен, Драгічын, Берасце і ў якую ўваходзілі «вси краины русские от Вилны аж до жродел (вытокаў) Неменовых, где ся за Копылем начинается». I нездарма ж у летапісах XVI ст. у Новагародак заднім чыслом саджаліся жамойцкія князі, якія з гонарам насілі тытул Вялікага князя Новагарод скага⁹¹⁶.

Вялікае значэнне Новагародка ў нашай гісторыі падкрэсліваецца і тым, што яго герб «Пагоня» — коннік з мячом над галавой⁹¹⁷ — стаў дзяржаўным гербам Вялікага княства Літоўскага. І,зрабіўшыся пасля сталіцай, Вільня пераймае гэты сімвал, а за ёй і многія беларускія гарады. 3 гэтага часу «Пагоня» становіцца выяўленнем дзяржаўнай самабытнасці Беларусі, выйсковай доблесці яе мужных барацьбітоў за волю радзімы. Усё адзначанае пераканаўча паказвае, што Вялікае княства Літоўскае ў другой палове XIII ст. і пачатку XIV ст. існавала як Новагародская дзяржава.

КРЫНІЦЫ I ЛІТАРАТУРА

¹ Кочубинский А. А. Территория доисторической Литвы//Журн. Минва народи, проев. (ЖМНП). 1897. № 1. С. 66.

² Маркс К., Энгельс Ф. Соч., изд. 2-е. Т. 22. С. 19.

³ Архив К. Маркса и Ф. Энгельса. Т. 5. С. 348.

⁴ Ленинский сборник. Вып. XXX. С. 30.

⁵ Ленин В. И. Поли. собр. соч. Т 30. С. 90.

⁶ Тамсама. Т. 34. С. 299.

⁷ Вестник Наркомпроса (Минск). 1921. № 1. С. 4–5.

⁸ Очерки по археологии Белоруссии. Ч. 1. Мн., 1972. С. 10.

⁹ Тамсама.

¹⁰

Загорульский Э. М. Древняя история Белоруссии. Мн., 1977. С. 25.

¹¹ Тамсама. С. 29–31.

¹² Тамсама. С. 55

¹³ Шахматов А. К вопросу о финскокельтских и финскославянских отношениях//Изв, Ими. АН. 1911. VI серия. Т. 5. С. 711.

¹¹ Загорульский Э. М. Цит. соч. С. 31–32.

¹⁵ Тамсама. С. 47.

¹⁶ Седов В. Славяне Верхнего Поднепровья и Подвинья. М., 1970. С. 54.

¹⁷ Барсов Н. Очерки русской исторической географии. М., 1885. С. 43.

¹⁸ Алексеев Л. В. Полоцкая земля. М., 1966. С. 23; Седов В. Цит. соч. С. 24.

¹⁹ Ермолович Н. И. Где была летописная Литва? // Тез. докл. к конф. по археологии Белоруссии. Мн., 1969. С. 233–238.

²⁰ Советская археология. 1964. № 4. С. 36–50.

²¹ Фасмер М. Этимологический словарь русского языка. Т. 2. М., 1967. С. 466.

²² Полное собрание русских летописей (ПСРЛ). Т. 2. М., 1962. С. 736. Вариант 41.

²³ Головацкий Я. Географический словарь западнославянских и югославянских земель. Вильно, 1884. С. 177.

²⁴ Временник Московского обва истории и древностей российских. Кн. 10. М., 1851. С. 113.

²⁵ Stownik geograficzny ziem polskich. T. 5. Warszawa, 1884. S. 330.

²⁶ Ярмолович В. С. Список населенных мест Минской губернии. Мн., 1909. С. 102–105.

²⁷ Загорульский Э. М. Цит. соч. С. 70.

²⁸ Митрофанов А. Железный век средней Белоруссии. Мн., 1978. С. 151–153.

²⁹ Булкин В. А. и др. Археологические памятники Древней Руси. Л., 1978. С. 7–8.

³⁰ Карский Е. Белорусы. Кн. I. Вильно, 1904. С. 63.

³¹ Третьяков ГІ. Н. Финноугры, балты и славяне на Днепре и Волге. М., 1857. С. 284.

³² Ляпушкин И. И. Славяне Восточной Европы. Л., 1968. С. 21–22.

³³ Шафарик П. Славянские древности. М., 1848. Т. 2. Кн. 3. С. 185.

³⁴ Завитневич. В. Область дреговичей//Тр. Киев, духовн. академии. 1886. Т. 11. Х° 5–8. С. 572.

³⁵ Морошкин М. Славянский именослов. СПб., 1867. С. 76.

³⁶ Карский Е. Цит. соч. С. 69.

³⁷ Седов В. Цит. соч. С. 80.

³⁸ ПСРЛ. Т. 2. СПб., 1843. С. 236.

³⁹ Седов В. Цит. соч. С. 81.

⁴⁰ Завитневич В. Цит. соч. С. 590.

⁴¹ Цыт. паводле кн.: Гринблат М. Белорусы. Мн., 1968. С. 118.

⁴² БелСЭ. Т. 4. С. 293.

⁴³ Сапунов А. Список населенных мест Витебской губ. Витебск, 1906. С. 108–136.

⁴⁴ Рапановіч Я. Слоўнік назваў на селеных пунктаў Віцебскай вобласці. Мн., 1978. С. 130.

⁴⁶ Гринблат М. Цит. соч. С. 54.

⁴⁶ Тамсама.

⁴⁷ Андрияшев В. Очерки истории Волынской земли. Киев, 1889. С. 43.

⁴⁸ Шахматов А. Древние судьбы русского племени. Петроград, 1919. С. 94.