Так сказаў Заратустра. Кніга ўсім і нікому
Шрифт:
Але ў такім разе і ты належыш да тых, хто баіцца святла, каму яно ніколі не дае спакою: з кожным днём табе давядзецца ўсё глыбей хаваць галаву ў цемру і ў чад!
Праўда, латвы ты выбраў час: бо вось зноў пырхаюць начныя птушкі. Настаў час усіх, хто баіцца святла, — вечар, час святкавання, калі нішто не «святкуецца».
Я чую і адчуваю: прыйшоў час іх урачыстых шэсцяў і палявання — палявання расслабленага, вялага, кволага на нюх, калі пад ціхі крок мармычуць малітвы, — час палявання на душэўна-шчодрых дэвотаў: зноў пастаўлены ўсе пасткі,
Напэўна, ён быў там не адзін! Я адчуваю, што ўсюды пазапаўзалі маленькія абшчыны, і дзе толькі ёсць якая каморка, там знойдзеш і багамольцаў, і адчуеш іх пах.
Цэлыя вечары сядзяць яны і вядуць: «Дай нам зноў быць дзецьмі, каб казаць: «Божа літасцівы!» Набожныя цукернікі папсавалі ім языкі і страўнікі.
Альбо цалюткі божы дзень дзівяцца на хітрага павука-крыжака, які падпасвае здабычу і прапаведуе іншым павукам словы мудрасці: «Пад крыжамі зручна плесці сеткі!»
Альбо цэлыя дні выседжваюць з вудамі на балоце і лічаць сябе глыбокімі, але тых, хто ловіць вудамі там, дзе няма рыбы, я б нават павярхоўнымі не назваў!
Альбо пабожна-ўмільна вучацца іграць на арфе ў песняра, які сваёю ігрою вымацвае дарогі да сэрца маладзічак, бо стаміўся ён ад старых баб і іхніх падахвотак.
Альбо вучацца трэсціся ад жаху ў цёмным пакоі ў якога-небудзь прыдурка-вучонага, які ўсё чакае духаў, і пры гэтым дарэшты спаражняюць свой розум!
Альбо прыслухоўваюцца да флейты старога вандроўнага шарлатана, які пераняў у журботна завыўнага ветру гукавую паныласць; вось і цягне следам за ветрам і прапаведуе панылымі гукамі скруху.
А некаторыя парабіліся начнымі вартаўнікамі; яны навучыліся дудзець у ражок, рабіць начны абыход і будзіць мінулае, якое даўно ўжо спачыла.
Пяць выслоўяў з старых паданняў чуў я ўчора ўначы каля садовага мура: ад стомленых, панурых, усохлых начных вартаўнікоў:
«Як на Айца, дык Ён не дужа клапоціцца пра сваіх дзяцей, у людзей айцы куды лепшыя!»
«Ён надта стары! І зусім ужо не клапоціцца пра сваіх дзяцей», — адказаў другі вандроўнік.
«Хіба ў іх ёсць дзеці? Ніхто не можа гэтага даказаць, калі ўжо і Ён сам гэтага не даказвае! Мне хацелася б, каб Ён хоць раз прывёў пераканаўчы доказ».
«Доказ? Ды калі тое было! Не дужа гладка ў Яго з доказамі — яму важней, каб Яму верылі!»
«Так, так! Вера робіць Яго праведным — вера ў Яго. Так было павялося ў нашых бацькоў! так яно ідзе і ў нас!»
Так гутарылі два начныя вартаўнікі, якія баяліся святла, і потым паныла задудзелі ў свае ражкі: было гэта ўчора ўначы каля садовага мура.
А ўва мне сэрца калацілася ад смеху, і хацела вырвацца, і не ведала куды, і апусцілася ў маю нутробу.
І праўда, я памру, бадай што, зайшоўшыся смехам, бачачы, як аслы ўпіваюцца, а начныя вартаўнікі запаняверваюцца ў Бозе.
Хіба не прайшоў даўным-даўно
Даўно ўжо пакончана са старымі божышчамі; і праўда — добры, вясёлы канец выпаў на іхнюю долю!
Не «поцемкамі» давялі яны сябе да смерці — гэта мана! Наадварот: яны так рагаталі аднаго разу, што паўміралі ад смеху!
Гэта адбылося, калі сама бязбожнае слова было прамоўлена нейкім богам: «Адзін Гасподзь! Хай не будзе ў цябе іншых багоў, апрача Мяне!»
— стары, раўнівы, злосны барадач аж настолькі забыўся, што ўсе багі засмяяліся і, пагушкваючыся на сваіх тронах, казалі: «Ці не ў тым боскасць, што ёсць багі, ды няма ніякага Бога?»
Хто мае вушы, хай чуе!»
Так сказаў Заратустра ў горадзе, які ён любіў і які называўся Пярэстая Карова. Адгэтуль заставалася яшчэ два дні дарогі да пячоры, да вяртання да ягоных звяроў; і душа яго парадавалася блізкаму вяртанню.
Вяртанне
«О адлюдненасць! Ты — мая Айчына Адлюдненасць! Надта доўга жыў я закінуты на чужыне, каб са слязьмі не вярнуцца да цябе!
Пагразі мне пальцам, як грозіць маці, усміхніся мне, як маці ўсміхаецца, і скажы: «А хто колісь нібы віхура паляцеў ад мяне?»
Хто на развітанне крыкнуў: «Надта доўга я быў у адзіноце і адвык маўчаць». Цяпер ты, вядома, навучыўся?
О Заратустра, я ведаю ўсё: і тое, што сярод мноства людскога ты быў больш пакінуты, чым раней са мною!
Адно — пакінутасць, другое — адлюдненасць: гэтаму ты навучыўся цяпер! І таму, што сярод людзей ты заўсёды будзеш ім чужы і дзікі:
— нават калі яны любіцьмуць цябе: бо яны найперш хочуць, каб іх шкадавалі!
А тут ты ў сябе дома, на радзіме; тут ты можаш гаварыць усё і адкрыць сваю душу, ніхто тут не саромеецца схаваных і скупых пачуццяў.
Тут усе рэчы, лашчачыся, набліжаюцца да тваёй прамовы і дагаджаюць табе: так хочацца ім паездзіць на тваёй спіне! На любой прыпавесці ты дапнеш да ўсякай ісціны.
Тут проста і шчыра можаш гутарыць з усімі рэчамі; і праўда, пахвалою здаецца іхняму слыху, што нехта гаворыць з ім шчыра!
А быць пакінутым — зусім іншае нешта. Ці памятаеш ты, Заратустра? Калі ў лесе над тваёй галавой крычала птушка, а ты нерашуча стаяў побач з мёртвым і не ведаў, куды ісці.
Калі ты казаў: «Хай мае звяры вядуць мяне! Я адчуваю, што мне больш небяспечна быць сярод людзей, чым сярод звяроў». Гэта была пакінутасць.
А ці памятаеш ты яшчэ вось што, Заратустра? Калі ты быў на сваёй выспе, ты — крыніца віна сярод пустых вёдраў, раздаючы сябе спрагненым, даруючы і раздорваючы,