Воскрешение Перуна. К реконструкции восточнославянского язычества
Шрифт:
Pierwsza koncepcja zostala rozwini?ta przez czolowych akademik'ow nauki radzieckiej B. D. Grekowa i B. A. Rybakowa. Wedle niej, Slowianie, zyj^c od niepami?tnych czas'ow na tych sam'ych terenach co obecnie, stworzyli gospodark? opartq. na rolnictwie, podstawy panstwowosci oraz rozwin?li wspanialy system religijny, kt'ory zblizony byl do religii chrzescijanskiej.
Drug^ koncepcj? zaproponowal uczony banita prof. Wladimir Propp, tw'orca semiotyki radzieckiej i inicjator strukturalizmu w Rosji. Wedle niego wszelkie doroczne kalendarzowe swi?ta rosyjskie zawierajq. szereg wsp'olnych dla siebie komponent'ow co jest uwarunkowane wzajemnym podobienstwem prac rolniczych. Propp zauwazyl, ze pierwotna przedchrzescijanska religia rosyjska byla religi^ archaicznq. poniewaz w swi?tach tych nie ma rozwini?tego panteonu b'ostw. Dlatego tez doszedl do wniosku, ze pierwotna religia rosyjska ich w og'ole nie posiadata (podobnie s^dzili Aniczkow, Niederle i Weselowski). Zar'owno Kupajlo (Kupala), Jarylo jak i inni s^Jedynie
Pogl^dy Proppa staly si? dodatkowym impulsem dla nurtu starego etnografa rosyjskiego Dmitrija Zelenina, kt'orego badania nad demonologi^ opieraly si? na metodzie retrospektywnej. Jego zwolennikiem byl akad. Nikita I. Tolstoj, prawnuk Lwa Tolstoj a. Byl on tw'orcq. wpfywowej szkoly etnografii i etnolingwistyki. W ten spos'ob powstala trzecia koncepcja religii slowianskiej, opieraj^ca si? wyl^cznie na analizie material'ow etnograf'icznych. Metoda ta ujawniala wszystko to co przechowalo si? w kulturze zywej, a to znaczy bez wielkich bog'ow (bo mianowicie te bogi byli najwi?cej przesladowane przez kosci'ol chrzescijanski). Тут sposobem najznamienitsi etnografowie przyj?li tez? o braku wsr'od Slowian rozbudowanej mitologii a fmkcjonowaniu jedynie demonologii.
Czwarta koncepcja zostala stworzona przez dw'och strukturalist'ow (co samo w sobie wystarczylo aby si? liczyc frond^) Wjaczeslawa Iwanowa i Wladimira Toporowa. Wyszli oni od ustalenia slowianskich imion bog'ow a nast?pnie zestawili je z imionami, nazwami i indoeuropejskimi mitami. Kolejn'ym krokiem byla rekonstrukcja rozwini?tej mitologii wywodz^cej si? z og'olno- indoeuropejskiej («Mit Podstawowy», walka Pioruna z Wolosem — Welesem, itd.). Metody, kt'orymi si? oni postugiwali w znacznej mierze pochodzify od L'evi-Straussa, uniozliwify one bardzo swobodne ustalenie zwi^zk'ow, co doprowadzilo do bogatej rekonstrukcji, kt'ora byla jednak malo wiarygodna. Nie ma prost'ych dowod'ow na istnienie walki pomi?dzy Wolosem a Piorunem, ba Wolos, w odr'oznieniu od Welesa, jest najprawdopodobniej nowym bogiem, powstalym z transformacji chrzescijanskiego sw. Blazej a — bulg. Wlasa.
Jesli chodzi o koncepcj? Rybakowa, to ze wzgl?du na jej znacznq. popularnosc w kr?gach zar'owno naukowych jak i (daleko wi?cej) poza- naukowych, zajmuje ona znaczne miejsce w mej ksi^zce. Analizuj? zr'odla, kt'orymi (poza w^skim kr?giem swojej specjalizacji) nieprofesjonalnie poshigiwat si? Rybakow, jego metody (nieprawdopodobnie przestarzale, wr?cz prymitywne) oraz wnioski (kt'ore s^ pochopn'e, wr?cz anegdotyczne). Jednak nie zamierzam podwazac jego talentu, pot?gi i entuzjazmu.
Istotne jest to, ze jego twory stali si? punktem wyjscia dla neopoganstwa, kt'ore w latach siedemdziesi^tych powstalo wsr'od nowych ruch'ow religijnych. Ruch ten, wywotany nacjonalizmem zrodzonym z kryzysu prawoslawia, ignorowal realne dane dotycz^ce dawnych kultur i obrz?d'ow poganskich, i rozpocz^t tworzenie nowych kult'ow i obrz?d'ow, kt'ore po cz?sci s^ zapozyczone z indyjskiej i germanskiej praktyki kultowej. Celem ich jest propagowanie barbarzynskiej ideologii pierwotnej, charaktery zuj ^cej si? nienawisci^ do obcoplemienc'ow, wladczosci^, izolacjonizmem i solidarnosci^ nacjonalistycznq.. Wsp'olczesne hasla ekologiczne (szacunek do przyrody) tworz^ u nich jedynie poz'or wyrzeczenia si? pryncypi'ow i norm cywilizacji.
Analiza rzeczywiscie historychnych wschodnioslowianskich kult'ow i mitologii zdaje si? byc przydatnq. wsp'olczesnie r'owniez dlatego, ze pozwala spojrzec na ruch neopoganski w swietle re'aln'ych fakt'ow.
Do rekonstrukcji poganstwa wchodnioslowianskiego wykorzystano w tej ksi^zce nowy rodzaj zr'odei, jakim jest folklor wajnachski (czeczeno-inguszecki). W folklorze tym istnieje postac o imieniu Piton, kt'ora jest bardzo bliska slowianskiemu Piorunowi (ros. Perunowi). Folklorysci twierdz^, ze jego imi? wywodzi si? od przetworzonego slowa «fara'on». Jednak analiza funkcji, w jakich wyst?puje ta postac w przekazach foklorystycznych, kl'oci si? z Ц. interpretacj^: Piton wst?puje bowiem na niebiosa, grzmi, polewa deszczem. Oznacza to, ze jest bliski gromowladcy. W jaki spos'ob postac ta stala si? elementem folkloru wajnachskiego? Kiedy Rosjanie przybyli na Kaukaz w okresie ostatn'ich kilkuset lat, byli juz wyznawcami prawoslawia a postac Pioruna nie istniala w ich mitologii.
Okazalo si?, ze w VII wieku po Chrystusie arabski dow'odca Merwan II na czele armii wkroczyl z pohidnia na P'olnocny Kaukaz, nast?pnie zas w gl^b Kaganatu Chazarskiego oraz na tereny zamieszkale przez Slowian (doszedl do
Koncepcja Rybakowa wyklucza mozliwosc zapozyczenia imienia Piorun od Slowian. Jego zdaniem, najwyzszym bogiem Slowian byl R'od, Piorun zas mial byc jedynie bogiem druzyny ksi^z?cej, wprowadzonym przez ksi?cia Wlodzimierza. Temu sprzeczy jednak obecnosc Pioruna u wszystkich lud'ow slowianskich. Co wi?cej, b'og R'od w og'ole nie istnial u Slowian—jest to nieprawdziwa konstrukcja dawnych Rosyjskich autor'ow, spowodowana bl?dnym odczytaniem greckich tekst'ow chrzescijanskich. Bizantyjczycy zwali horoskopy «genealogiami» (to znaczy doslownie rodoslowiem, nauk^ o rodzie). Thimacze bl?dnie utozsamiali takie rozumienie losu l^czonego z narodzeniem czlowieka z postacil Roda. St^d tez pochodzi jego postulowany zwi^zek z R'ozenicami — pannami losu.
Piorun byl nie tylko najwazniejszym bogiem u Slowian Wschodnich, mozliwe jest, ze przez kr'otki czas byl ich jednym bogiem. Jak zauwazyl Lowmianski, istniejq. dowody na to, ze inne bogowie w panteonie Wlodzimierza sq. tam dod'ani przez chrzescijanskiego redaktora. Innymi slowy, pierwsza reforma religijna Wlodzimierza miala na celu nadanie poganstwu charakteru religii monoteistycznej. Zabytki archeologiczne, przywolywane na potwierdzenie istnienia szesciu bog'ow w panteonie Wlodzimierza, nie s^ wiarygodne. Szczeg'olowa analiza zamieszczona w niniejszej ksi^zce та pokazac, ze prawie wszystkie swi^tynie poganskie przypisywane wschodnim Slowianom (dwie w Kijowie i po jednej w Nowogrodzie i Pskowie) s^bardzo w^tpliwe. Cz?sc z nich z calq. pewnosci^ nie jest pozostalosciq. architektury sakralnej, inne zas sq. pozostalosciami obrz^dku pogrzebowego.
Na potwierdzenie swego syst'emu bog'ow z Rodem na czele, Rybakow odwofywal si? do pos^gu ze Zbrucza — czworograniastej stelli z wyobrazeniami antropomorf'icznymi. Szczeg'olowa analiza tego zabytku wskazuje, ze przedsta- wiane tam postacie nie mogq. byc uznan'e za wyobrazenie Roda czy bog'ow z panteonu Wlodzimierza, a calego zas pos^gu nie mozn'a uznac za typowy wytw'or wschodnioslowianski. Bior^c pod uwag? czas jego powstania jest on p'ozniejszy anizeli wschodnioslowianskie poganstwo. Ze wzgl?du na jego ikonografie, pos^g ze Zbrucza n'alezy l^czyc ze Slowianszczyzn^Zachodniq. w pol^czeniu z wplywami koczownik'ow. Podobn'e pos^gi spotyka si? na tym obszarze (Naddniestrze) dosyc cz?sto. Przekazy historyczne zas poswiadczaj^ tam obecnosc plemion zachodnioslowianskich, kt'orym przez dhigi czas udawalo si? unikac chrystianizacji (w szczeg'olnosci L?dzianie).
L^czenie postac'i Pioruna z funkcj 3. gromowladcy bylo rezultatem procesu zapoez^tkowanego jeszcze na etapie wsp'olnoty indoeuropejskiej i konty- nuowanego w okresie p'ozniejszym. Jego wezesnymi cechami byla pot?ga i wojowniczosc sk^d bierze si? jego zwi^zek z d?bem, toporem i strzalami. Z uwagi na oddziaiywanie na urodzaj i plodnosc pojawiajq. si? nast?pnie erotyezne elementy kultu Pioruna. Uznanie czwartku za dzien Pioruna nasupilo juz pod wplywem kalendarza chrzescijanskiego. Taki obraz Pioruna zrekonstruowany z mit'ow ukazal si? w folklorze wajnachskim.