Выбраныя творы
Шрифт:
— Вы ж крадзеце, — гавару, не стрываўшы ад гэтага вякання.
— Ну? — пытаецца ён з дурнавата-мудрай усмешкай. — А таварыш Ленін сказаў жа, што трэба дзяліцца!..
Красці ў казны — не грэх. Калісьці — народная мудрасць. І класікі агаворвалі гэта. Недзе чытаў у Талстога, толькі як канстатацыю.
Нешта ў канцы пяцідзесятых гадоў ездзіў я, па запрашэнні, у групе членаў рэспубліканскага піянерскага савета, у Сапоцькінскі, пагранічны з Польшчай, раён. Адтуль прасігналілі, што ў адной каталіцкай вёсцы бацькі не пускаюць дзяцей у
Сабралі нам бацькоўскі сход: сем ці восем цётак. Мы выступалі перад імі. Я нават і па-польску. Не бярэ. Сядзяць насупленыя, маўчаць. Нарэшце адна ўстала і тонам апошняй, адчайнай просьбы азвалася:
«Адпусціце мяне! Мне трэба дадому!»
Што ж, калі ласка.
А за ёю — і ўсе…
Настаўнікі павялі нас «абедаць».
Дырэктар — непаголены, у шырачэзных сініх, паплямленых галіфэ — жыве пры школе. На школьным калідоры сакочуць куры, пішчаць парасяты, наследжана імі. Мутная самагонка, нябрытае сала, дыхціць квашаная капуста, скрылямі з галовак. Настаўніцы, і пажылыя, і маладзейшыя, куляюць шклянкі і, нюхаючы хлеб, пакрэхтваюць, як лесарубы, на капусту:
«Эх, слаўная закусь!..»
Сонечны ранак. Адны дзеці ідуць у школу, другія ў садок, у яслі. З мамамі, бацькамі ці бабулямі. Людзі на працу ідуць. А тут — будаўніцтва дома. Высока пад ясным небам тырчыць разумны кран, з якога чуецца, як божы гром, выразна падкрэслены мат, узняты ў нас на вышыню.
У раённым гасцінічным рэстаране. Дзве дзяўчыны, відаць, са служачых, з сумным лёсам «ад трыццаці да сарака». Удзвюх за сталом, які разлічаны на чацвярых, з графінчыкам гарэлкі. Ці для сябе толькі, ці з разлікам, што кавалеры якія падсядуць. Гарэлкі — усё роўна горкай, як здушаныя ў горле слёзы.
І дзікі, бяздарны крык маладога мясцовага спевака праз мікрафон — траскучы, хрыпучы да болю душы…
І гэта сучаснасць.
Шырма таксама сядзеў. У вайну, на Лубянцы. Расказваў мне, як страшэнна хацелася есці, да галюцынацыяў. І снілася яда бясконца.
— Здаецца, возім з бацькам снапы. Наклалі воз, уціснулі рублём. А потым гляджу, дык гэто не снапы, а жыдоўскія халы!..
На «жыдоўскім» шаноўны Рыгор Раманавіч і папаўся. У Заходняй «яўрэй» па-беларуску не гаварылася, у слове «жыд» спрадвеку не было нічога абразлівага ды варожага. І Шырма перад вайной, у Беластоку, так і гаварыў. Хтосьці данёс, ужо ў эвакуацыі, высакароднага, прагрэсіўнага чалавека адарвалі ад яго дзецішча, ансамбля, пачалі вырабляць і яшчэ аднаго «ворага народа»… Пакуль не ўмяшаўся Панамарэнка.
У сямідзесятых гадах мы асабліва часта перазвоньваліся, гаварылі звычайна доўга. Старэнькі ўжо наш змагар за песню — душу народа і сам не баяўся, і не лічыўся з тым, што яму-то ўжо можна і менш баяцца, як мне, не ў тым узросце, не з тым аўтарытэтам. Сам «залішняга» не гаворачы, больш слухаючы ды з асцярогай падтрымліваючы гаворку, я ўвесь час памятаў пра таварыша «трэцяга»… А любы дзед вядзе сваё:
— Хадзіў у Цэка. Патоўкся па калідорах, па
На з'ездзе ўкраінскіх пісьменнікаў.
І ў дакладзе і ў выступленнях усё так гладка ды сонечна. А два таленавітыя, якім бы толькі радаваць чытача, — Грыгір Цюцюннік і Віктар Блызнец, — «за справаздачны перыяд»… павесіліся.
І пра такое — ані слова…
Запісаў я гэта ў сакавіку восемдзесят першага года. Цяпер гаворыцца: у час застою.
У кастрычніку восемдзесят сёмага, выступаючы на ўсесаюзнай творчай канферэнцыі ў Ленінградзе, Алесь Ганчар сказаў (перакладаю з «Літературноі Украіни»):.
«Хіба ж можна было атмасферу такой адчувальнай духоўнай прыгнечанасці лічыць спрыяльнай для развіцця літаратуры і культуры ва ўсіх яе адгалінаваннях? І ці не таму ў тыя застойныя гады трагічна ішлі з жыцця маладыя найдаравіцейшыя людзі з асяроддзя нашай творчай інтэлігенцыі?..»
«Литературная газета», перадрукоўваючы гэтае выступленне, без другога сказа ў маёй цытаце… абышлася.
А ўжо ж, калі сапраўды «галоснасць», дык Ганчар мог бы хоць дома, у Кіеве, назваць імёны тых, што самахоць пагінулі.
Вясной семдзесят трэцяга года, у Гамбургу, на сустрэчы з актывістамі толькі што створанага таварыства ФРГ — СССР, камуністамі і змагарамі за мір, адзін пацыфіст — ён так назваў сябе — нестары, інтэлігентнага выгляду мужчына звярнуўся да нас, членаў Савецкага камітэта абароны міру, з такім пытаннем:
Чаму на адным з паседжанняў Арганізацыі Аб'яднаных Нацыяў савецкая дэлегацыя выступіла супраць таго, каб маладых людзей, якія з міралюбівых, чалавечных меркаванняў адмаўляюцца ваяваць, — як тыя, скажам, амерыканскія юнакі, што не хацелі ісці на В'етнам, — каб тых людзей судзіў толькі міжнародны суд?..
Кіраўнік нашай дэлегацыі, салідны латыш, на гэтае пытанне проста не адказаў. Зрэшты, як і на некаторыя іншыя пытанні, на што немцамі была звернута ўвага: «Якая ж гэта дыскусія, калі вы не адказваеце на нашы пытанні?..» Здаецца, што нават той пацыфіст і сказаў гэта.
Наколькі я разумею нямецкую мову, і перакладчыца з ходу рэдагавала пытанні, перадаючы іх кіраўніку…
Некаторыя патрыёты славянска-літоўскі Грунвальд 1410 года ўзвышаюць ды падкрэсліваюць любымі сродкамі, да пацешных уключна. Скажам хоць бы пра лагер адпачынку для беларускай малечы з такою іменна грозна-ваяўнічай назвай.
А сусветны Грунвальд 1939–1945 гадоў яны гатовы нават рэвізаваць, то ў наіўнай крыклівасці, то ў глыбакадумным сумняванні: а ці патрэбен быў ён для Беларусі?..
Дадамо: як для іншых краін, на ўсіх кантынентах…
Пачатак сорак другога года. Заходнебеларускае мястэчка.
Адзін браток у паліцыі, другі дэзерціраваў з фронту. Бацька ягонага саслужыўца, пажылы вясковы чалавек, прыйшоў спытацца:
— Можа, вы нашага Івана бачылі? Разам жа вы ішлі, служылі…