Байкі

Крапіва Кандрат

1927

Зубы

У Мамы зубы забалелі. (Каб вы такой прыемнасці не мелі.) За сківіцу ўхапіўшыся рукою, Не знойдзе месца сабе Маці Ні на дварэ, ні ў хаце I енчыць, ходзячы з пакою да пакою. Шчака ўзнялася, як гара, Аж проста зайздрасць бярэ Волю. I вось, скрывіўшыся, надзьмуўшы губкі, Яна таксама енчыць «з болю»: — Ой, мама, боля зубкі! (А Волі — года паўтара.) Калі плаксівага я стрэну юнака-паэта, Дык мне заўсёды сцэнка гэта На памяць просіцца сама — Паэт нагадвае мне Волю: Ён стогне ад зубнога болю, А зубак то ў яго няма. Эх, дзівакі! Хай той ад болю вые, Ў каго ёсць карані гнілыя.

1927

Кормны i надворны

Аб іх скажу я, што магу… Ў адным хляве і берлагу I нават ад адной свінні Радзіліся яны — Адзін Руды, другі Падласы. Пассаць абодва былі ласы, I дружна так яны спачатку Клалі матку, Уплёўшыся за цыцкі ўдвох, А тая ляжа — рох ды рох. Пасля, сумуючы па цыццы, Ў адным капаліся карытцы I разам елі ды пілі — Ну, аднакашнікі былі, Хоць бульбяную елі кашу. Пасля ганялі іх на пашу; Як

уцячы ж рабілі спробу, Пастух абодвух пугай сцёбаў. Так цэла лета. Але ўвосень Канец настаў такіх адносін — Ім разлучыцца давялося. — Трэ да ладу прывесці свінні,— Сказаў раз муж да гаспадыні,— Карміць пара, але якога? — Ды ўжо ж няйначай, як Рудога: Рахманы ён і не маркотны I да яды нек больш ахвотны… Заперлі Рудага ў хляўчук. Аднак жа я сказаць хачу, Хоць пад сакрэтам, вам аб гэтым, Што неахайны той хляўчук Рудому здаўся кабінетам. Руды ў пяшчоце дый у ласцы: Штодзень тры разы бульбы ў ражцы Даюць яму, ды шчэ й з мукою — Пайшло свінчо зусім рукою: Руды наш стаў дабёр і гладак, Аж чуць цягае ўжо азадак, Не верыцца, што ёсць і косці, I закруціўся зграбна хвосцік. Зажыў Руды. Але з Падласым Зусім не тое гэтым часам: Наш гаспадар яго акінуў — Падласы еў адну мякіну, Тарчком на ім расло шчацінне, I спачувалі яму свінні, А ён сланяўся й скрыгаў горна, Што лёс зрабіў яго надворным… Раз нешта здарылася цётцы К Рудому не ўшчыніць варотцы. Убачыў гэту рэч Падласы I, каб не траціць марна часу, Рашыў зайсці к Рудому ў госці (Ён ведаў, што Руды не посціць): — Ругу! ругу! — дзень добры, братка! Які ты зграбны стаў ды гладкі!.. Што ж не вітаеш ты мяне? — А ты што прэшся ў кабінет, Свіное рыла, без дакладу? — Сказаў Руды і адвярнуўся задам. Нямала ёсць яшчэ брыды, Як той Руды, Што так вітаюцца з «надворным» Задам кормным.

1925

Ліслівае цяля

«Ліслівае цяля дзве маткі ссе». Вы гэту прыказку напэўна чулі ўсе. Але на практыцы выходзіць, Што і цялятам часта шкодзіць Залішне многа малака. У дзядзькі аднаго, вяскоўца-кулака, Было штук пяць кароў. А кожны ж ведае, здароў, Які ў кароў вясковых абавязак: Трасянку есці ў дзень тры разы, Настойваць гной, вадзіць цялят Ды малака даваць патроху. Такія ж абавязкі акурат У кулака Цімоха Спаўнялі гэтыя сумленна, I скора нек пасля каляд З іх дзве ўжо прывялі цялят. Ды толькі для Цімоха тое дрэнна, Што у Гнядой — бычок і у Рабой — бычок (Яны былі супроць дачок), А гаспадар хацеў цялушку гадаваць, Бычкоў рашыў ён прадаваць. Вось аднае нядзелі I зараўла Гняда: Ёй не на ўме яда, Ёй не на ўме вада. Аднак жа на пратэст не паглядзелі: Бязлітасны мяснік панёс Яе Пярэстага на воз. Між тым Рабая Аб гэтым нават і не дбае: Пры ёй рыжман яе малакасос. Але й яе спаткаў не лепшы лёс. У пераплёце загародкі Жардзін са дзве было кароткіх, I вось у дзірку ля сцяны Пралез Бычок-дурніца Ды да Гнядой пачаў маніцца. Нюхнуліся яны, I пачаліся ў іх цялячыя пяшчоты. Бычок з вялікаю ахвотай, Падлезшы да Гнядой пад вымя, Губамі мяккімі, вільготнымі сваімі Пачаў там так прыемна казытаць, Так міла хвосцікам матаць, Як быццам гэта той, Пярэсты, I аддала яна ўсё малако, дарэшты. Назаўтра бедаваў Цімох, Што Рыжы здох. Тут аднаго хачу, нарэшце, я: Над байкаю мая каб не прапала праца,— Хай помніць кожнае ліслівае цяля, Што можна ссаць, ды можна й абассацца.

1928

Мандат

Аслу раз выдалі мандат,— Няйначай, памылкова. (Такія і ў людзей памылкі — не наўда, Але аб іх пасля размова). Ад шчасця гэтага ў Асла Аж галава кругом пайшла, I вылецеў з яе апошні розум — Як п'яны стаў Асёл, хоць быў цвярозым: Такога ўраз задаў разумнік тону, Такога шуму нарабіў, такога звону, Што не спрачаліся жывёлы ані крышку I палічылі ўсе Асла за шышку. — Ну й розум! Вось дык галава! — Не раз гучалі хвалы словы. Другі дык ледзь не цалаваў Капыцікі асловы. А «галава» з мандатам у паўметра Стаіць над яслямі ў хляве: Ніводнай думкі ў галаве — Жуе сабе авёс, псуе сабе паветра. Пры гэтым бедныя жывёлы I чхнуць баяцца без дазволу. Адзін вось толькі Лыска, Калі Асла пабачыць блізка, Заўсёды брэша: «Гаў-гуў-гуў! Цярпець я дурня не магу!» Ды Лыска той сядзеў на ланцугу. Бывае іншы раз і з нашым братам, Што галаву заменьваюць мандатам, Ды мы справаджваем такіх аслоў Без лішніх слоў.

1925

Мачаха

Здароў і дуж быў селянін Антось, I рукі залатыя ў дзядзі, I нават галава нішто, Ды толькі лёс яго не гладзіў: Дзве жонкі ўжо ляглі ў магілу, А пасля іх дзяцей — як бобу, I самых гэтакіх бубноў, Што аднаму дагледзець не пад сілу. Ну, што рабіць? Ён ажаніўся зноў I ўзяў, браткі мае, аздобу: Ні з твару цётка, ні з грудзей, I ўсё не так, як у людзей, Не надта вабіць і Антося, Ды што ж, калі ўжо так прыйшлося… Жыве Антось — бяда, дый годзе, I не відаць канца бядзе: Хоць жонка хараством — як пудзіла ў гародзе, А што ні год малое прывядзе. I пачалося тут сіротам пекла: Не раз іх «мама» тая пугай секла. Сваіх заўсёды вунь як песціць, А тым шкадуе, бедным, есці; Таго штурхне, таго рване за вушы, Усіх без меры працай душыць. Адзенне ж тое — лахманы! Нікому й не паскардзяцца яны, Бо і за скаргу гэтаксама Не гладзіць іх ліхая «мама». А языком яна перад людзьмі — Не трэба й роднай лепшай мамы, Хоць ты вось так яе вазьмі Ды прылажы да раны: — Я за сірот, здаецца б, аддала душу,— Чуць на руках іх не нашу,— Так распінаецца кабеціна ў мане, Што ні канца, ні краю: — Хаця б яны глядзелі так мяне, Як буду я старая. Яны ў мяне не пасынкі, не падчарыцы — госці. А што ў іх толькі скура й косці, Дык гэта ўжо завод такі, Такія ж іх былі і мацяркі. Ох, мачахі! I добрыя ж усе яны без меры, Ды толькі чорт ім верыў. Ёсць у мяне адзін знаёмы «заг»,— Два скачуць у яго, а іншыя ў слязах. Аднак я думаю, што хутка дзеткі самі Прапішуць іжыцу такой вось «маме».

1926

Мурашка i Жук

Раз летнім днём цераз дарогу Мурашка пруцік валакла Ды прыпынілася была, Чакаючы сяброўку на падмогу. I гэтым часам Пачуўся нейкі гук, Як бы спяваў хто басам, А

з гукам сеў паблізу Жук. Глядзіць Мурашка палахліва: Што за дзіва! Такі бліскучы ягамосць — Наставіў вусы ці то рогі, Ідзе паважна ўдоўж дарогі, Пагардліва наўкола пазірае, Адзенне тое лакам ззяе — Ці не замежны госць? — Ну што, малеча, цяжка — Цягнуць такое на гарбе?— — Прамовіў Жук, заўважыўшы Мурашку. — А мы працуем на сябе. — Ды чуў… Пра гэта ўсюды трубяць. — Павага, слава, чэсць! — Хто не працуе, той не есць. — Давай, давай! Работа дурняў любіць. — Без працы хіба можна жыць? — Працуй. А мне на ліха праца? — I без яе як мае быць Магу я смачна есці, піць, Па модзе апранацца, А слава… Што мне слава! — Ці-ка-ва. — Калі цікава, дык хадзем, Я пакажу ахвотна, Дзе я жыву і што я ем, Якім я водарам дышу, Як час праводжу бесклапотна I на гарбе цяжару не нашу. I ты жыццё мо перайначыш, Як гэта ўсё пабачыш. Да мэты прасцяком Паўзе Мурашка за Жуком: Хоць вокам глянуць на той рай — На Жукавы палацы. Мо праўда ёсць на свеце край, Дзе можна жыць без працы. Жук важна крочыць перадом, За ім Мурашка сціпла. Жук ганарліва: — Вось мой дом! I тут… Мурашка ўліпла, Такі ж не мелюць языком, А праўду кажуць людзі: Як папаўзеш ты за Жуком, Дык апынешся ў брудзе.

1964

Пажар

Нядрэнныя Брандмайстар вочы мае: Надоечы здалёк Убачыў ён дымок, А дыму ж без агню, напэўна, не бывае. — Пажар! Пажар! — сігнал трывожны.— Гарыць! Скарэй! Гарыць! I жвава рухаецца кожны З трывогай на твары. Гатова ўсё праз дзве хвіліны: Вяроўкі, бусакі, драбіны… Вось вынырнуў з агульнай кучы Начальніка шалом бліскучы. — За мной! Галопам — маррш! — Скамандаваў Брандмайстар наш. Абоз імчыцца па завулку, Грыміць, і трубіць, і звініць. Там дышлем цюкнулі бабульку, Там зад адціснулі свінні. Наперадзе насос, за ім жа бочкі тураць. Прыджгалі: — Стой! — Нарыхтаваўшы кішку, Пажарнікі збянтэжыліся крышку: — А дзе ж пажар? То ж дзядзька люльку курыць. — Табака добрая, чаму не пакурыць? Аднак было б там лаянкі багата, Ды толькі зноў — «Пажар! Гарыць!» …………………………………………….. На гэты раз Брандмайстарава хата. Ён, кажуць, праз дурную спешку Закінуў сам у стружкі галавешку. Быў крытык мой адзін заўзяты, I ён цяпер сядзіць без хаты.

1929

Плывец-тэарэтык

Ён быў выдатны тэарэтык — Па спорту воднаму мастак, I што няправільна, не гэтак, А трэба правільна вось так, Заўсёды хораша тлумачыў Аматарам-плыўцам. Але як плавае ён сам, Таго ніхто не бачыў. Вось раз на ранішняй зарадцы У хвалях быстрае ракі Трэніраваліся спартсмены-юнакі, А ён стаяў на кладцы; Іх недахопы падмячаў, Як лепей плаваць, навучаў, Што значыць кроль, што значыць брас, Калі гаворка йдзе пра найвышэйшы клас, Як авалодаць батэрфляем, Якому мы увагі не ўдзяляем; Тлумачыў хлопцам без канца, Як правільна даваць нырца, Каб у глыбінях апынуцца, I як з глыбінь назад вярнуцца. Так доўга б ён чытаў яшчэ натацыі З уласнай дысертацыі, Ды, як на злосць, пачаў з ім нехта спрэчку. Наш майстар так расхваляваўся, Спрачаючыся з юнакамі, I так размахваць стаў рукамі, Што аж на кладцы не ўтрымаўся I… шабултых у рэчку. — Ну, ён цяпер пакажа клас! — Сказалі хлопцы ўраз.. Ды што за чорт! Чакаюць… Ждуць… Яго няма, а бурбалкі ідуць. Усплыў. Зяхнуў, Рукой махнуў, Як быццам развітаўся, I зноў на дно падаўся. Тут непярэліўкі, і хлопцы праз хвіліну Цягнулі майстра за чупрыну. А не было б тае бяды, Каб плаваць ён вучыў паводдаль ад вады.

1965

Вараны

Ў адной камуне ці арцелі, Дзе трактара яшчэ не мелі, Каб узараць-засеяць гоні, Было штук дваццаць коней — Натуры рознай усе чыста: Адзін — гуляка, той — гультай, а гэты — наравісты. Вось толькі быў там Вараны, Па думцы іншых — «конь дурны», Па-мойму ж проста — конь сумленны: Ён прыказку «Узяўся ты за гуж, Дык не кажы — не дуж» Заўсёды памятаў нядрэнна I прытварацца не хацеў. А дужы быў які! Аб Варанога сіле Легенды цэлыя хадзілі. Затое цэлы дзень ён быў у хамуце. Як толькі бедны Вараны Адчэпіцца ад бараны, Дык тут жа ў плуг яго ці ў воз, I не на ўме яму ні сена, ні авёс. Ён за гадоў так восем, штосьці, Зрабіўся — скура толькі й косці, Аж рэбры лёсткамі тарчаць. Другі ж, гуляючы, балуецца аўсом, Дык у яго і шыя калясом, I спіна круглая, і на крыжы раўчак. Не могучы жыцця такога знесці, Давай прасіцца Вараны нарэшце: «Не трэба, — кажа, — мне аўса, я буду рад і сену, А толькі дайце змену Ці невялічкую якую перадышку, Ну, хоць накрышку, Хоць на дзянёк, хоць на другі, Прашу я вашай ласкі». Яму адказваюць: «Таварыш дарагі! Вы забываеце пра вашы абавязкі: Чамусьці раптам на карысць арцелі Вы працаваць не захацелі. Забыліся, таварыш, дысцыпліну…» I зноў тут Вараны папружыў спіну, I зноў штодзень яму Без жалю плечы трэ хамут (Бо не ў зямлю ж жывому лезці). Але ён доўга не пажыў: Не выцерпеў нарэшце I… капытамі палажыў. Тады, сабраўшыся ўсе чыста, Так хораша, так урачыста Таварышы каняку пахавалі, Прамовамі, вянкамі I нават музыкай, здаецца, ўшанавалі. Але, гаворачы між намі, Карысці з гэтага для Варанога Было не надта многа: Калі ўжо шанаваць, дык трэ было жывога.

1926

Вол i Авадзень

Гарачым летнім днём Вол з ворыва вяртаўся. Напрацаваўся, аж хістаўся. За ім жа куча аваднёў Ляцела роем. Вядома тут, з якім настроем Ісці мог Вол: Глядзеў сярдзіта навакол, Махаў хвастом, круціў рагамі I біў па чэраве нагамі. — А, сябар!.. Добры дзень! — Сказаў лісліва Авадзень, Усеўшыся Валу на спіну: — Як я цябе люблю! Які ты мілы! Цябе я, сябар, да магілы Ніколі не пакіну. Я ўсюды за цябе пайду — Ў агонь, і ў нетру, і ў ваду. Цяпер жа вось да стойла давяду. Але чаму такі ты злосны? — Адстань, пракляты крывапівец! I без цябе мне млосна, Цябе ж я ведаю, паршывец! — Сказаў сярдзіта Вол ў адказ. Патом Хвастом Па спіне — раз! — Зваліўся той, як сноп, далоў… Нямала ёсць павадыроў, Якія любяць люд працоўны За тое толькі, бозумоўна, Што любяць яго кроў. Прамоў тых здрадніцкі-ўрачыстых Даволі чулі мы і ад фашыстаў. Але яны даждуцца дня — Змахнуць і іх, як Авадня.