Буранны паўстанак (на белорусском языке)
Шрифт:
Толькi на пятыя суткi жуаньжуаны прыходзiлi наведаць, цi выжыў хто з палонных. Калi заставаўся жывым хоць адзiн чалавек, то лiчылася, што мэта дасягнута. Яго паiлi вадой, развязвалi, здымалi калоду, i з часам вярталася да яго сiла. Гэта i быў раб-манкурт, каштоўны тым, што не меў памяцi, таму варты ён быў дзесяцi звычайных нявольнiкаў. Iснавала нават правiла - калi ў час мiжусобных сутычак забiвалi раба-манкурта, то выкуп за яго быў у тры разы большы, чым каштавала жыццё вольнага супляменнiка.
Манкурт не ведаў, хто ён, якога роду-племенi, не ведаў свайго iмя, не памятаў дзяцiнства, бацькi i мацi - адным словам, манкурт не ўсведамляў сябе чалавекам. Не маючы ўласнага "я", манкурт меў многа пераваг як паслухмяная i зусiм бяспечная iстота. У яго не ўзнiкала думка, каб збегчы цi ўзбунтавацца, а для ўсякага рабаўладальнiка самае страшнае - бунт раба. Раб жа заўсёды
Намнога лягчэй зняць галаву палоннаму цi нанесцi яму iншае калецтва, каб зламаць яго дух, чым забраць у чалавека памяць, разбурыць яго розум, вырваць каранi таго, што бывае з чалавекам да апошняй хвiлiны, застаючыся яго адзiным набыткам, якi памiрае з iм недасягальным для iншых. I вось качавыя жуаньжуаны, якiя вынеслi са сваёй цёмнай гiсторыi самае жорсткае варварства, пасягнулi на гэтую таемную сутнасць чалавека. Яны знайшлi спосаб забiраць у рабоў iх памяць, учыняючы над чалавекам самае цяжкое з усiх магчымых i немагчымых зладзействаў. Нездарма, плачучы i прыплакваючы па сыну, так гаварыла Найман-Ана ў няўцешным горы i адчаi:
"Калi памяць тваю забiралi, калi галаву тваю, дзiця маё, сцiскалi, як арэх клешчамi, памалу сцягваючы чэрап шкурай вярблюда, калi абруч гэты насадзiлi на галаву так, што вочы твае з вачнiц выпiралi, налiтыя сукравiцай страху i болю, калi на бяздымным вогнiшчы саразекаў перадсмяротная смага цябе мучыла i не было кроплi, каб з неба на губы ўпала, - цi стала сонца, якое ўсiм дорыць жыццё, для цябе ненавiсным, аслеплым свяцiлам, самым чорным сярод усiх свяцiл у свеце?
Калi ад нясцерпнага болю твой енк стаяў сярод пустынi, калi ты крычаў i кiдаўся, звяртаючыся да бога днямi i начамi, калi ты дарэмна чакаў ад неба, задыхаючыся ў блеваках i ванючасцi, што выцiскалi з тваёй беспрытомнай плоцi нечалавечыя мукi скурчанага сутаргамi цела, калi ты згасаў у мярзоце, згрызены хмарамi мух, - цi пракляў ты апошнiмi сiламi бога, што стварыў усiх нас у пакiнутым iм самiм свеце?
Калi змрок зацьмення назаўсёды засцiлаў скалечаны катаваннямi розум, калi памяць твая, расшчэпленая сiлай, беззваротна губляла сувязь мiнулага, калi забываў ты ў пакутах пагляд мацi сваёй, шум рэчкi каля гары, дзе гуляў ты летнiмi днямi, калi iмя сваё i iмя бацькi ты губiў у разбуранай памяцi, калi воблiкi людзей, сярод якiх ты вырас, згаслi i iмя дзяўчыны згасла, якая табе ўсмiхалася сарамлiва, хiба не пракляў ты, падаючы ў бездань вечнага забыцця, мацi сваю страшным пракляццем за тое, што пасмела зачаць цябе ў чэраве i нарадзiць на свет божы для гэтага дня?.."
Гiсторыя гэтая адбылася ў той час, калi, выгнаныя з поўдня Азii, жуаньжуаны хлынулi на поўнач i, надоўга захапiўшы саразекi, вялi бесперапынныя войны, каб пашырыць уладаннi i захапiць больш рабоў. На першым часе, напаўшы нечакана, у блiзкiх да саразекаў землях яны ўзялi многа палонных, сярод iх многа жанчын i дзяцей. Усiх iх пагналi ў рабства. Але супрацiўленне нашэсцю расло. Пачалiся жорсткiя сутычкi. Жуаньжуаны не збiралiся пакiдаць саразекi, а наадварот, хацелi замацавацца ў гэтых прывольных для жывёлагадоўлi стэпах. Мясцовыя ж плямёны не маглi змiрыцца i лiчылi сваiм абавязкам i правам рана цi позна выгнаць захопнiкаў. Як бы там нi было, а вялiкiя i малыя бiтвы iшлi з пераменным поспехам. Але ў гэтых душагубных войнах былi i перапынкi.
У адно такое зацiшша купцы, што прыйшлi з караванам з наманскай зямлi, расказвалi, п'ючы чай, як мiнулi яны саразекскiя стэпы без асаблiвых перашкод ля калодзежа з боку жуаньжуанаў, i спамянулi пра тое, што сустрэлi ў саразеках аднаго маладога пастуха пры вялiкай чарадзе вярблюдаў. Купцы пачалi гаварыць з iм, але ён аказаўся манкуртам. На выгляд здаровы, i не падумаеш, што з iм такое зрабiлi. Напэўна не горшым за iншых
– Шлях далёкi ў нас. Каму прывiтанне перадаць, якой прыгажунi, у якой старане? Кажы, не хавайся. Чуеш? Можа, хусцiнку перадаць ад цябе?
Манкурт доўга глядзеў на пагоншчыка, а пасля прамовiў:
– Я кожны дзень гляджу на месяц, а ён на мяне. Але мы не чуем адзiн аднаго... Там нехта сядзiць...
Пры гэтай размове была ў юрце жанчына, якая разлiвала чай купцам. Гэта была Найман-Ана. З такiм iмем яна засталася ў саразекскай легендзе.
Найман-Ана выгляду не падала пры гасцях. Нiхто не заўважыў, як усхвалявала яе гэтая вестка, як перамянiлася яна ў твары. Ёй хацелася падрабязней распытаць купцоў пра таго маладога манкурта, але яна баялася - даведаецца больш, чым сказана. I змагла прамаўчаць, душачы ў сабе ўзнiкшую трывогу, як параненая птушка свой крык... Тым часам ужо гаварылi аб нечым iншым, нiхто больш не ўспамiнаў пра няшчаснага манкурта - цi мала што бывае на свеце, а Найман-Ана ўсё старалася перасiлiць страх, што ахапiў яе, суняць трымценне ў руках, нiбы яна сапраўды прыдушыла ў сабе тую крыкнуўшую птушку; яна толькi нiжэй апусцiла на твар чорную жалобную хустку, якая даўно ўжо стала звычнай на яе сiвой галаве.
Караван купцоў неўзабаве пайшоў сваёй дарогай. I ў гэтую бяссонную ноч Найман-Ана зразумела, што не будзе ёй спакою, пакуль не знойдзе яна ў саразеках таго пастуха-манкурта i не пераканаецца, што гэта не яе сын. Пакутлiва цяжкая думка гэтая зноў ажывiла ў матчыным сэрцы даўно затоенае сумненне, што сын загiнуў на полi бою... I лепш, вядома, было двойчы пахаваць яго, чым мучыцца, адчуваючы неадступны страх, неадступны боль, неадступнае сумненне.
Яе сын быў забiты ў адным з баёў з жуаньжуанамi ў саразекскай старане. Муж загiнуў на год раней. Вядомы, праслаўлены быў чалавек сярод найманаў. З наступным паходам пайшоў сын, каб адпомсцiць за бацьку. Забiтых няможна было пакiдаць на полi бою. Родзiчы павiнны былi прывезцi цела. Але зрабiць гэта сыну не давялося. У той бiтве сутыкнулiся блiзка з ворагам; многiя бачылi, як упаў ён, сын яе, на грыву каня, i конь, разгарачаны i перапалоханы шумам бiтвы, панёс яго некуды. I тады ён упаў з сядла, але нага зачапiлася за стрэмя, i ён павiснуў з боку каня, а конь, здурнеўшы ад гэтага яшчэ больш, шалёна павалок яго цела ў стэп. Як назло, конь панёсся ў варожы бок. Двое найманаў, пакiнуўшы поле бою, дзе яны павiнны былi быць у гэты цяжкi час, кiнулiся наўздагон, каб перахапiць каня i падабраць цела. Але з атрада жуаньжуанаў, што знаходзiўся ў засадзе, некалькi верхавых касаплётаў з крыкамi кiнулiся наперарэз. Адзiн з найманаў быў забiты з ходу стралой, а другi, цяжкапаранены, павярнуў назад i, ледзь паспеўшы даскакаць да сваiх, упаў на зямлю. Гэты выпадак дапамог найманам у час выявiць атрад жуаньжуанаў, што знаходзiўся ў засадзе i рыхтаваўся нанесцi ўдар з флангу ў самы крытычны момант бою. Найманы хутка адступiлi, каб перагрупавацца i зноў кiнуцца ў бой. I, вядома, было не да таго, каб высвятляць, што стала з iх маладым ратнiкам, сынам Найман-Аны... Ранены найман, той, што паспеў прыскакаць да сваiх, расказваў пасля, што калi яны кiнулiся за iм услед, конь, якi валок яе сына, хутка знiк з вачэй невядома ў якiм баку.
Некалькi дзён падрад выязджалi найманы ў пошуках цела. Але нi самаго, нi яго каня, нi яго зброi, нiякiх iншых слядоў знайсцi не змаглi. Усе былi ўпэўнены, што ён загiнуў. Нават будучы раненым, ён памёр бы ў стэпе ад смагi цi сцёк бы крывёю. Гаравалi, прычыталi, што iх малады сародзiч застаўся непахаваным у бязлюдных саразеках. Гэта была ганьба для ўсiх. Жанчыны, што галасiлi ў юрце Найман-Аны, папракалi сваiх мужоў i братоў, прыплакваючы:
– Расклявалi яго сцярвятнiкi, расцягнулi яго шакалы... Як жа вы пасля гэтага будзеце насiць мужчынскiя шапкi на галовах!..