ДзесяцЬ Бітвау
Шрифт:
Бітва на Іван-полі
Маскоўскі цар Іван Жахлівы працягваў захопніцкую палітыку сваіх папярэднікаў. У канцы 50-х гадоў шаснаццатага стагоддзя ён заваяваў Паволжа. Пасля павярнуў меч у бок Прыбалтыкі, спрабуючы «прасекчы» выхад да незамярзальнага мора. Перад ім знаходзіліся аслабленыя нутранымі супярэчнасцямі Інфлянты, або, іначай кажучы, Лівонія (гэта сучасныя
Нешматлікія інфлянцкія загоны не змаглі стрымаць наступ шматкроць перасяжных сілаў праціўніка. Пад агнём царскай артылерыі, кіраванай наймітамі-немцамі, бурыліся сцены гарадоў і замкаў. Захопнікі нішчылі, рабавалі, выводзілі ў палон насельніцтва. Каму ўдалося ацалець, шукалі паратунку ў пушчах і балотах. Непакорных саджалі на кол, з іх жыўцом здзіралі скуры. Такога спусташэння і жаху край не ведаў за ўсю сваю гісторыю.
Пры канцы лета наступнага года, калі значная частка Эстоніі і Латвіі ляжала ў руінах і папялішчах, інфлянцкія паслы з'явіліся ў Вільні прасіць у Вялікага Княства Літоўскага выратавання. Наўзамен дакляравалася ўваходжанне Прыбалтыкі ў склад нашага гаспадарства ў якасці аўтаномнай часткі, з захаваннем самакіравання.
Цяжкі выбар быў перад вялікім князем, нашымі магнатамі і шляхтай. Канчатковы захоп Ніжняга Падзвіння Масквой пагражаў тым, што смяротная небяспека была б не толькі на нашых усходніх рубяжах, але і паўночных. А ў дадатак трэба было ўлічваць і заўсёдную крымскую небяспеку з поўдня. У выпадку ж поспехаў у Інфлянтах Беларусь вяртала сабе колішні водны шлях у Балтыйскае мора.
Але паслухацца просьбаў прыбалтаў азначала і немінучую крывавую сутычку з бязлітасным ворагам, уступленне ў распачатую Іванам Жахлівым Інфлянцкую (ці, як яе інакш называюць, Лівонскую) вайну…
I выбар быў зроблены. Землі Латвіі і Эстоніі далучыліся да Вялікага Княства, а беларускія войскі ўвайшлі ў Ніжняе Падзвінне.
Тым часам Іван Жахлівы замірыўся з Шв ецыяй, якая захапіла частку эстонскага ўзбярэжжа. Пераканаўшыся таксама, што крымскія татары ўжо не пагражаюць паўднёваму памежжу Маскоўшчыны, ён пачаў энергічна рыхтавацца да паходу на Беларусь.
У студзені 1563 года васьмідзесяцітысячнае маскоўскае войска, узначаленае самім царом, рушыла на П олацак. Горад не вытрымаў аблогі.
Пасля жорсткіх артылерыйскіх абстрэлаў гарнізон здаўея.
Пасля падзення Полацка баявыя дзеянні на некалькі месяцаў прыціхлі. Адбываліся толькі дробныя сутычкі. Нават пачаліся былі перамовы. Н ашыя паслы патрабавалі пакінуць у спакоі Інфлянты. Патрабавалі вярнуць Смаленшчыну і заходнюю Браншчыну, а таксама Пскоў і Ноўгарад, якія ў часы Вітаўта былі залежныя ад Вялікага Княства. Масква ж дамагалася не толькі Прыбалтыкі, але і земляў Беларусі разам з Вільняю, а таксама Украіны.
У студзені наступнага 1564 года маскоўцы распачалі новую вайсковую кампанію. Дзве варожыя арміі — з боку Полацка (25 – 30 тысяч) і з-пад Смаленска (каля 50 тысяч) — павінны былі злучыцца на Аршаншчыне і затым ісці на Менск, Наваградак і
Полацкая групоўка маскоўцаў рухалася па левабярэжжы Вулы, выцягнуўшыся па заснежаным шляху. На чале яе быў князь Пётр Шуйскі, які да гэтага праславіўся перамогамі ў Прыбалтыцы. Вялікі гетман Мікалай Радзівіл Руды і палявы гетман Рыгор Хадкевіч, маючы пад рукой трохі больш як 4 тысячы вершнікаў, а таксама невялікую колькасць казакоў і ўзброеных сялян, намерыліся перашкодзіць небяспечнаму злучэнню праціўніка.
Нашае войска было малалікае, але вопытнае і загартаванае ў паходах. Сярод камандзіраў вылучаліся такія слаўныя ваяры, як пляменнік палявога гетмана Ян Хадкевіч, князь Багдан Саламярэцкі, Раман Сангушка, Богуш Карэцкі, Мікалай Сапега, Юрай Зяновіч, Юрай Тышкевіч — усе з славутых беларускіх родаў.
Ведаючы праз выведку аб перамяшчэнні Шуйскага, увечары 26 студзеня 1564 года Мікалай Радзівіл прыхаваў ад вачэй праціўніка галоўныя сілы і невялікім загонам атакаваў маскоўскі авангард. Беларусы ўвязаліся ў сечу, а затым пачалі адступаць, завабліваючы за сабой самаўпэўненага праціўніка. Гэтым адкрылася прастора для кідка масы конніцы на самую калону, якая ўжо падцягвалася да вёскі Іванск каля Чашнікаў. Маскоўцы, мабыць, рыхтаваліся стаць лагерам, бо ішлі спакойна, зброю везлі на санях, не чакалі небяспекі.
З'яўленне ж радзівілаўцаў было як гром сярод зімовай цішы. Лава вершнікаў з дзідамі і шаблямі абрынулася на акупантаў так імкліва і нястрымна, што тыя не ведалі, як ратавацца. Ім не было калі ні станавіцца ў баявыя парадкі, ні хапацца за зброю, каб бараніцца. Заставалася толькі панічна кінуцца наўцёкі.
I цэлую светлую месячную ноч вершнікі, як пісаў тагачасны гісторык, «секлі маскалёў», не даючы ім апамятацца, знішчаючы ўцекачоў, заганяючы на тонкі рачны лёд.
Да Полацка дамкнула толькі 5 тысяч маскоўцаў, «і то параненых».
Рэшта на шмат кіламетраў уздоўж Вулы лягла на снег, некалькі тысяч утапіліся ў ледзяной рачной вадзе. Невялікая частка трапіла ў палон. Пад сякерай мясцовага селяніна скончыў жыццё сам няўдаліца Шуйскі. Паводле іншых звестак, яго знайшлі з прабітай стралою галавой у калодзежы. Засталіся на пабаявішчы Шарамеццевы, Празароўскі ды іншыя маскоўскія ваяводы, князі, вяльможныя баяры. Імёнаў жа простых ратнікаў ніхто і не ўспамінаў. Яшчэ праз 20 гадоў пасля бітвы падарожнікі бачылі пад Іванскам мноства касцей палеглых маскоўцаў.
З беларускага ж боку, як сведчыла данясенне нашых гетманаў, загінула не больш як 20 ваяроў! Параненых было каля 700. У руках пераможцаў апынуўся і ўвесь велізарны абоз праціўніка, артылерыя, мноства коней.
Такім вось славутым чынам было цалкам скончана з полацкай групоўкай царскіх войскаў. Заставалася смаленская, значна болыпая, якую вёў князь Пётр Абаленскі-Сярэбраны.
Невялікую частку свайго войска Мікалай Радзівіл накіраваў пад Воршу. Яе ўзначалілі аршанскі стараста Філон Кміта-Чарнабыльскі і амсціслаўскі ваявода Юрай Осцік. Каб не выпрабоўваць лёсу, Кміта-Чарнабыльскі намерыўся выкарыстаць новую хітрасць.