Каласы пад сярпом тваiм. Кнiга I
Шрифт:
Пан Юры амаль жадаў, каб у адной з вёсак Кроера адбылося нешта дзікае. Тады дваранская грамада, пад яго, пана Юрыя, кіраўніцтвам, мела б права і магчымасць патрабаваць апекавання над гэтым раз’юшаным сабакам. Адабраць, за няздатнасць і п’яную прыдуркаватасць, права кіраваць жывымі людзьмі, маёнткі ў апеку, а пана Канстанціна пад хатняе зняволенне, гуляць з нянькай у дурня ды чытаць чэцці-мінеі.
Хай адзін знявечаны. Затое астатняя тысяча душ уздыхнула б з палёгкаю.
І нічога, нічога ж з ім нельга зрабіць, пакуль ён бандыцкім баронам сядзіць у сваіх вёсках. “Мой дом...” І ідзіце
Стары Вежа глядзеў на сына і ўсміхаўся. Усё ж чагосьці варты. Нават усе гэтыя soi-disant gros bonnets [63] глядзяць на яго не без павагі.
Урэшце, павагу ў іх прыдбаць лёгка.
Вежа нахіліўся да Ісленьева, шапнуў яму:
– Глядзі, як мой будзе ўтаймоўваць “совет нечестивых”.
– Вы буркатун, князь, – сказаў Ісленьеў. – Вы зноў лаеце гэтых людзей, і ўрад, і веру. Проста дзіву даешся.
Яны ўсміхнуліся. З усяго гэтага хаўрусу Вежа паважаў толькі аднаго Ісленьева. Паважаў за чысціню, хаця і ставіўся да яго з нейкай дзіўнай паблажлівасцю, бо Ісленьеў мяккацела служыў.
63
Так званыя тузы (франц.).
...Загорскаму ўдалося навесці цішыню. Ён зрабіў Басаку-Яроцкаму знак казаць далей.
Старшыня для парадку яшчэ раз ударыў у маленькі гонг. Бронзавы гук неяк жаласна праляцеў вялізнай пацішэлай залай, прагучаў пад скляпеннямі і змоўк.
– Ціха, панове дваране, – сказаў Яроцкі. – Мы назнарок пакінулі час на тое, каб абмеркаваць запіску, пададзеную дваранскаму губернскаму з’езду і падпісаную васьмю дваранамі... Браніборскім, Вітахмовічам, Вірскім, Панафідзіным, Яноўскім... Раткевічам...
– Сем пар чыстых, – сказаў Кроер, і ўсе паглядзелі на яго.
– Ямантам...
– Сем пар нячыстых, – сказаў Кроер, але ўжо цішэй.
– І Мнішкам... Пры гэтым пан Мнішак паставіў подпіс толькі ўчора... А пан Раткевіч, хаця ідэя запіскі была ягонай, зняў свой подпіс, не згаджаючыся з дапаўненнямі, унесенымі Браніборскім, і згадзіўся зноў паставіць толькі сёння, патрабуючы, аднак, магчымасці выказаць асобную думку.
– ...у палонцы, – сказаў Кроер.
– Пане Браніборскі, – сказаў Яроцкі, – ідзіце сюды, чытайце.
Браніборскі ўзняўся, чаканячы крок, пайшоў на подыюм. Чырвоная саф’янавая папка з залатымі снурамі заціснута пад пахай, галава ўскінута.
...Дастаўшы з папкі лісты блакітнай паперы, Браніборскі пачаў чытаць, трымаючы ларнет куды вышэй ліста.
Усе слухалі. Гэта былі звычайныя звесткі аб бядотным становішчы губерні, аб градзе, аб нечуванай хваробе бульбы, калі клубні амаль нельга адрозніць ад гразі, аб плацяжах па закладах, аб недаборах... Усе ведалі гэта, але звесткі, сабраныя ў купу, гучалі цяпер значна больш важка і нават застрашліва.
Становішча было сапраўды пагрозлівае.
Скончыўшы з уступнай часткай, Браніборскі абвёў усіх позіркам, змоўк на хвіліну – у зале не было чуваць людзей – і ўзвысіў голас:
– “Для отвращения гибельных последствий несостоятельности владельцев,
Зала маўчала.
– “А именно: изъявить готовность отказаться от крепостного права над людьми и при представлении высшему правительству о нуждах дворянства просить о дозволении составить комитет для начертания на вышеизложенном основании будущих прав и обязанностей как владельцев, так и крестьян” [65] .
65
Сапраўдны дакумент.
Маўчанне было свінцовае, і ў гэтым маўчанні прагучаў голас:
– Рацыя!
І ў адказ яму паляцела з розных канцоў:
– Правільна!
– Досыць ужо!
– І яны галадуюць, і мы!
Раптам узвіўся над сваім крэслам пан Кроер.
– Не!
Яго вар’яцкія шэрыя вочы, пашыраныя, ашклянелыя, абводзілі людзей.
– Не і яшчэ раз не! Хто прыдумаў? Галадранцы прыдумалі! У якіх сваіх душ няма. Зайздрасць іх бярэ! Мнішкі прыдумалі, Вірскія! Людзі з двума дваровымі. Жабракі!
– Я не жабрак і не галадранец, – сказаў даўжэзны, як калядная свяча, Юллян Раткевіч: жаўтаватае аблічча яго было нервова-злоснае. – Я не галадранец. А мая асобная думка – вось яна. Браніборскі прапануе адступіць ад мясцовага прынцыпу: “Сяляне не нашы, а зямля наша” і ад прынцыпу цэнтральных губерняў: “Сяляне нашы, а зямля – іхняя” ў імя прынцыпу: “Мужыкі не належаць нам – зямля не належыць ім”. Гэта, я лічу, несумленна, гэта пазбаўляе мужыкоў набытку, робіць іх жабракамі. А мне, дый усім тут, непатрэбны работнікі-жабракі, памагатыя-жабракі. Я шкадую, што пусціў Браніборскага і дазволіў яму дапаўняць маю запіску. Шкадую, што цяпер застаўся ў меншасці з панам Мнішкам. Я лічу правільным прынцып: “Яны – не нашы, а зямля – напалову”. А то атрымалася, што я пачаў гэтую справу, бо мне асабіста прыгон нявыгадны. А гэта не так. Усё.
– Ты пачаў гэтую справу, бо ты якабінец, – Кроер крычаў з круглымі ад гневу вачыма, – бо ад цябе смярдзіць французяцінай. Глядзіце, дваране! Гэта пачатак вашага канца!
Шум выбухнуў вакол яго. Сабутэльнікі цягнулі пана на месца. Раткевіч ірваўся да Кроера.
– Мужыцкія дабрадзеі! – крычаў Кроер. – Якабінцы! Княствамі ім валодаць абрыдла! Яны ў басякі захацелі, у рымары!
...Ісленьеў схіліўся да Вежы і ціха спытаў у яго:
– Ну? Чакалі вы гэтага?
– Даўно чакаў, – Вежа глядзеў на віраванне натоўпу. – Ды толькі трошкі не так чакаў.
– Чым вы гэта ўсё тлумачыце?
– Подласцю, – спакойна сказаў Вежа.
– Чаму-у?
– Дурань Кроер не мае рацыі, – сказаў Вежа. – Яны не ў якабінцы захацелі і не ў рымары. Такіх сярод іх – Мнішак ды Раткевіч. Гэта – святыя ёлупы. Як быццам нехта ім дазволіць быць святымі ў гэтым прытоне. А астатнія? Чуеце, як на Кроера крычаць? Хіба толькі тыя, што падпісалі? Не, большасць. Большасць супраць прыгону. І яны не ў рымары захацелі, а ў багатыя людзі. І вось таму я не за тое, каб адмянілі прыгон у іхніх маёнтках.