Каласы пад сярпом тваiм. Кнiга II
Шрифт:
Пасуровеў злёгку.
– Толькі спачатку яны такія і былі.
Ну і як вы там?
Сем год быў у асобным каўказскім корпусе пры Аляксею Пятровічу, доўгія яму гады. Жывы яшчэ. Пакрыўдзілі яго, а мужык які быў! Леў! Баяліся яго вярхі. Чуткі сярод салдат хадзілі – “абы закалат, а мы ўжо яго на штыках данясем да трона”.
Як на штыках?
А так. Штыкі ў парусіну ды на плечы. А на парусіне генерал, каб вышэй. А вакол салдаты ды сцяганосец... Мяне ён помніў, хоць і не дужа адзначаў. Не цярпеў ён гэтых дрындушак ні на сабе, ні на іншых. І правільна. Ганарыцца тут
Выбіў люльку, крэкнуў, нібы глынуўшы чарку.
– Пасля праваяваў я год лішнім з Паскевічам Іванам Фёдаравічам. Восем год было ўжо маёй службы. Адзначыў ён мяне, пасля таго як мы крэпасць бралі... Як бо яна?.. І гэта забыў! Але пакрыўдзіў ён мяне там моцна. “Шпуры, – кажа, – трэба весці ды ўзрываць”. А я яму: “Дазвольце сказаць, не трэба гэтага. Прыдатная крэпасць. Нам спатрэбіцца. Войска многа, пакіньце яе ў абцугах ды – зморам яе. Шкада крыві”. А ён: “Вы баіцёся, здаецца?” Графства дурное! За такія словы дурніла салдат, дзе і не трэба, на смерць ідзе.
Яроцкі казаў глуха і спакойна, нібы аб тым, як яны ўчора паабедалі.
Я пайшоў ды, пакуль яны там валтузіліся з падкопам, самавольна тую крэпасць узяў. Давялося яму на свечку папляваць, а порах здаць у цэйхгауз, на рабунок... Зразумеў, што пакрыўдзіў мяне. Як наведвае наш полк, то не абміне, каб не спытаць: “Як жывеш, зямляк?” Ды і па імю, па бацьку.
Усміхнуўся:
І вось хоць што кажы, хоць і наш, беларус, а не любіў я яго, нябожчыка. І тады, і цяпер. І не за палякаў, што ён з імі ўчыніў. Гэта – прысяга, і хто богу не вінаваты? А так проста. Слізкі быў чалавек. Царадворац. Душа, здаецца, наросхрыст, а сам хітры, як лін.
Коні ступалі па падсыхаючай зямлі. Жаўрук, як на гумцы, торгаўся між небам і зямлёй.
Тут матуля памерла. З’ездзіў сюды, абсадзіў магілку. Пуста, тужліва. І паловы водпуску не адбыў – назад... Тут трапіў я на лінію, па крэпасцях. Чачня. Дзевяць год на лініі. Быў я ўжо капітан... Трыццаць год мне было, і чатырнаццаць год я служыў, калі стаў над Дагестанам і Чачнёю Шаміль. Па-нашаму ці то цар, ці то мітрапаліт, па-іхняму – імам. “Імаць” нашых, значыцца, пастаўлены... Ну і тут пачалося... Бож-жа мой! Б’юцца людзі, паляць, рэжуць.
Сінія вочы Яроцкага пацямнелі. Хрыплаваты бас прыглухнуў.
– З генералам Галафеевым у Чачню хадзіў. Лік сутычкам згубіў. Крывішча лілася... У сорак дзевятым годзе было мне сорак пяць, а праслужыў я дваццаць дзевяць год; зранены ўвесь, як стары воўк – пайшоў я ўчыстую, з пенсіяй ды з чынам маёра. Хутка жылі людзі, хутка зношваліся. Дый я вырашыў: хопіць, трэба і пажыць... Выслужыць многа я больш не мог. Служылі з нашых адзінкі, сувязяў няма. Ведаў асаблівых таксама няма. Далей служыць не было сэнсу. А такіх армейцаў было там трыста беркаўцаў ды яшчэ напарстак.
А смеласць?
Не быў я смелы. Ніколі не быў. А нават каб і быў, то сярод нас, кіслай шэрсці, смялейшых за мяне
Дзядзька зноў закурыў.
– Залілі мы гэтыя сінія горы чалавечай крывёй... Горш за іх дзікуны ды свалота беспардонная. Воінаў што, джыгітаў што паклалі за гэтыя дваццаць дзевяць год! Дык яшчэ ж пасля мяне дзесяць год мінула, а ўсё ваюем, маленькіх не можам адолець. А шкада людзей. Дзікія яны і галаварэзы, але справядлівыя. І сябры верныя. Гляджу, лепей мне з імі ляпёшкі есці, чым... А, ды што там!
Піпчыў.
Сорамна-с. “Азарство адно”, як мой дзяншчык казаў. Мала таго што спаляць гэтыя іхнія саклі, дык яшчэ неадменна знойдзецца задніца ды ў вадаём іхні... А яны людзі грэблівыя, чыстыя людзі. Яны нават там абыходзяцца са збанам вады. Рукі і твар мыюць пяць разоў на дзень, не раўнуючы як мы. А я табе скажу, такіх чыстаплотных, як мы, – гэта яшчэ пашукаць. Немец не такі. Ангелец не такі... Ну вось і гэтыя такія. Я з імі мірыўся, яны мяне нават паважалі, мірныя. Кажу ім: “Баранаў адганіце, войска пойдзе”. Ведаю, з імі па-добраму, каб не галелі, то і яны нямірным не скажуць. А ў мяне і сярод іх былі сябры. Ды якія! Сам граза Мехмет-хаджа. Чачэнец быў. Мамакай – абрэк... Муса – інгуш. Ахмед-бек.
Дзядзька ціхутка зацягнуў гартанную песню.
Гэта па-іхняму... Азначае: “Мы нарадзіліся ў ноч, калі ваўчыха прывяла шчанюкоў. Мы атрымалі імя, калі рыкаў на ўсходзе сонца барс. А смелыя мы сталі ў гарах, дзе лавіны вісяць над галавою, як смерць... Праклён гэтым князям, яны калматыя і бурыя сабакі... Як дажывем да вясны – крывёю іх прымусім...”
Развёў рукамі:
Ну вось... І скажы ты, нашто?! Скалы гэтыя бедныя спатрэбіліся. Сваёй зямлі мала?
У гэтых чысценькіх белых пакоях разам з Алесем жылі спакой і мір. Жылі ўжо восьмы дзень.
Абкружаныя садам дзесяць пакояў пад зялёнай ад моху гонтавай страхой. Нізенькія вокны, абведзеныя сінім, вясёлкавыя ад старасці кафлі напаленых грубак, печка на кухні, размаляваная паяском: дзяўчаты з каромысламі і коннікі. Дзверы не толькі прамавугольныя, але сям-там, для прыгажосці і разнастайнасці, з паўкруглым верхнім вушаком: не паленаваліся парыць і гнуць тоўстую дубровую плаху.
Дваровыя будыніны трохі наводдаль. Сад шуміць уначы. Кніг амаль няма, акрамя ўсюдыіснага “Завальні”, пары паляўнічых кніг, “Дудара беларускага” ды яшчэ календароў з восемсот сорак дзевятага года.
На падлозе, вылізанай да жаўцізны, дзе – густа – ваўчыныя шкуры, а дзе і самаробныя хаднікі. На сценках – прывезеныя дываны. Адзінае багацце вісела на іх – зброя. Дзіўнай прыгажосці каўказскія шашкі, пісталеты, фіцільныя і крамянёвыя, аздобленыя срэбрам стрэльбы.
Дзядзька пасяліў яго ва ўласнай вялікай “халасцяцкай”. Тыя ж дываны, тая ж зброя. Ніякіх ложкаў, толькі дзве ляжанкі ля сцен, а на іх кілімы. Накрывацца футрам, каб было цяплей.
Вялізны медны рукамыйнік, арап на гадзінніку варочае маціцовымі вачыма. Ды яшчэ столік, ды на ім віно і закуска, калі ўначы зойдзецца жывот з голаду.