Кэм кэрэ?иттэрэ
Шрифт:
?р?сп??б?л?кэ, олохтоох нэ?илиэнньэ интэриэстэрин к?м?скээн туруула?ыыга Саха уопсастыбаннай киин, Саха конгре?ын к?хт??х кыттааччытын бы?ыытынан уонунан сылларга ?лэтэ – бэйэтэ ту?унан киэ? кэпсээн. Ол и?ин а?аардас со?отох биир т?гэни ойо тутан ахтан а?арыым. 2012 сыллаахха Арассыыйа национальнай ?р?сп??б?л?кэлэрин салайааччыларын бэрисидьиэн диэн ааттаныыларын тохтотуу са?аламмыта. Онуоха саха судаарыстыбанна?ын суурайтарбат ту?угар к?нн?р? «ба?ылык» диэн тиэрмин оннугар «Ил Дархан» диэн омук ааспыт устуоруйатыттан силистээх анал ааты дьыала-куолу тылыгар, С? Т?р?т Сокуонугар киллэртэрэр инниттэн улахан хамсаа?ын тахсыбыта. Дь??ллэ?ии ?рд?к та?ым?а тахсыытыгар к??скэ ?лэлэспит Ил Т?мэн парламентарийдара Зоя Корнилова, Елена Голомарева, Оксана Винокурова нэ?илиэнньэттэн, улуустан ?й?б?л наада диэн к?рд?сп?ттэрэ. Онуоха бу су?ал соругу толорорбутугар ма?найгынан П.П. Федоров-Сомо?о улаханнык к?м?л?сп?тэ. Чурапчы биллэр-к?ст?р дьонун кытары с?бэлэ?эн-дь??ллэ?эн, кинилэр парламент спикерэ В.Н. Басыгысов аатыгар дьо?уннаах суругу киллэрбиттэрэ.
Суруйааччы Сомо?о бэлиэ саа?ын илии тутуурдаах, ?тт?к харалаах к?р?стэ. Бу са?а бэчээттэнэр кинигэтэ икки т???мэхтэн турар. «Саллаат уонна Таптал» диэн сэ?энэ саха уус-уран айымньытыгар ?сс? арылла илик тиэмэ?э анаммыт. Саха сирин олохтоохторо сэриигэ кыттыыларынан, аармыйа?а сулууспа?а бэргэн ытааччы, тулуурдаах, барыга бары сыста?ас, толоругас, бэйэлэрин кыанар-хотунар саллаат саллаат бы?ыытынан бэйэлэрин к?рд?рб?ттэрэ биллэр. Байыаннай чаас хамандыырдара, офицердара саха буолла да кыра?ы харахтаах ытааччы, уру?уйдьут, ?ч?гэй буочардаах писарь, спортсмен диэн уруккуттан оло?урбут ?йд?б?ллээхтэр. Ол гынан баран, би?иэхэ саха ыччата аармыйа?а сулууспалаа?ынын ойуулуур айымньы то?о эрэ баччаа??а диэри суох этэ. Биир т?р??т?нэн суруйууга аармыйа к?л?к ?р?ттэрин хайдах да?аны таарыйарга тиийиллэрэ эмиэ мэ?эйдиир т?гэнинэн буолбут буолуон с?п. «Дедовщина» м?к? к?ст??тэ а?а?астык киэ? билиигэ тахсыбыта ыраатта. 1989 сыллаахха режиссердар А. Малюков «Делай – раз!», А. Рогожкин «Караул» киинэлэрэ б?т?н Сойуус к?р??чч?лэрин долгуппуттара. Бу сонун айымньыга 70-с сс. ортолоругар саха уолаттара Чукотка?а сулууспалара ойууланар. Ааптар ты?аа?ыннаах т?гэннэри хото киллэрэн интэриэ?и к?б?тэргэ дьулуспат. Оччотоо?у ыччат ч?л м?сс??нэ, сэмэйэ, бэйэ-бэйэ?э харыстабыллаах, хардарыта к?м?л?с??эр сы?ыана, килбик таптала, олоххо дьулуура табан к?рд?р?ллэр. Эдэр ки?и к?рс?р ыарахаттара олоххо бэйэ миэстэтин булунуу, идэни талыы, мунуу-тэнии, ардыгар быстах санаа?а ал?а?ы о?остон оло?у уустугурдуу, табыллыбатах таптал курдук т?гэннэрэ – аа?ааччыны тардыахтара. Сулууспалыыр араас омук ыччатын, урут-хойут аармыйа?а ы?ырыллан ытык иэ?и толорор саллааттар бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар араас, ардыгар ха?ыс да?аны сы?ыана, эр дьон бигэ до?ордо?уута айымньыга к?ст?р. Муустаах муора кытылынаа?ы хахсаат, тыйыс айыл?а, чукчалар олохторун, дьарыктарын уратыта, киити, ?р?? э?эни бултаа?ын ойууланар сэдэх т?гэннэрэ кэрэхсэтэллэр.
Иккис т???мэххэ ааптар айар, араас ?р?ттээх уопсастыбаннай ?лэтин ырытар, кэрэ?илиир суруйуулар киирбиттэр. Мэлдьи олох ????гэр «сырыттахха, кытыннахха сатанар» диэн бириинсиптээх, т?мс??гэ-сомо?оло?ууга угуйар дьулуурдаах дьон-сэргэ би?ириир били??и кэм биир бэлиэ ки?итин уобара?ын бу матырыйааллар ситэрэн биэрэллэр.
2019 сылга б?л????к, философия билимин хандьыдаата, литератураны чинчийээччи Егор Гаврильевич Винокуров «П.П. Федоров-Сомо?о оло?о уонна айар ?лэтэ» дьо?уннаах монографияны суруйан бэчээттэппитин хайаан да?аны ахтан аа?ар ?т??кэн ?лэ?ит ки?иэхэ махтал бэлиэтинэн буолуохтун!
Сомо?о диэн бо?омо ааттаах суруйааччыттан били??и олохпут уратытын, олох тыын боппуруостарын арыйар ?сс? сонун айымньылары аа?ааччы кэтэ?эр.
2020 с.
АТТЫБЫТЫГАР БААР АЙДАРЫЫЛААХ
Ураа?хай омук хабыр тымныылаах, у?ун кы?ыннаах хотугу тыйыс дойдуга тулуйан, торолуйан, уу?аан-тэнийэн, ч?л туруктанан к?н б?г?н?гэр диэри кэллэ. Онуоха с?р?н т?р?т?нэн былыр-былыргыттан норуот эмчиттэрин утумнаан кэлбит ?т?? ?гэ?э буолар. Ол да и?ин, саха ки?итэ дьа?ы-дьа?а?ы, о?олтон-дэ?тэн эмтэнэн-томтонон этэ??э а?аран, бырда быстыбата?а. Саха сирин ?рд?нэн улуус ахсын араас ыарыыны, дьар?аны эмтээн-томтоон, ?р???лл?бэт да ыарыыттан ?т??рдэн, бар дьон билиниитин, ытыктабылын ылбыт с?д? кырдьа?астар бааллара, билигин да?аны абыраллаах айдарыылаахтарбыт аттыбытыгар ?лэлии-хамсыы сылдьаллар.
Норуот айыл?аттан айдарыылаах, ???эттэн ???йтэриилээх эмчиттэриттэн биир с?д?лэрэ Фома Петрович Чашкин – Куома Чааскын этэ. Кини олорбут кэмэ ойууну-оло?хо?уту, ото?уту билиммэт, итэ?элтэн, урукку ?гэстэртэн аккаастаммыт бириэмэ?э т?бэспитэ. Онон дьону эмтиирин бобон, хаарчахтаан, хаста эмэ сууттаан, бэл хаайан, сор хаанын сордообуттара.
Таатта оройуонунаа?ы «Коммунист» ха?ыат 1948 сыллаа?ы 04819 №-игэр (эппиэттиир редактор А.И. Бэстиинэп) Ф.П. Чашкин сууттаныытын ту?унан и?итиннэрии тахсыбыт эбит. Онно оччотоо?у кэм тыйыс уораанынан аргыйар маннык хабыр тылы-??? аа?абыт: «…(оройуоннаа?ы норуот суута) реакционнай идеяны тар?аппыт Фома Чашкин дьыалатын к?рд?. Гражданин Чашкин ыраахтаа?ы былаа?ын са?ана ойууннуу сылдьыбыт, оттон 1946 сылтан ыла… Сууттанааччы… бэйэтин албын бы?ыытын суут… билинэргэ тиийдэ… Чашкины реакционнай тар?атааччы бы?ыытынан к?р?н суут 6 ыйга кы?ала? ?лэ?э приговордаата». Дьэ итинник эрэйи к?рб?т?н ?рд?нэн ытык аналын толорон, Куома барахсан хас эмэ ты?ыынчанан ки?ини эмтээн-томтоон ?т??рд?б?т умнуллубат ???л??х. Холобурга, с??рбэ?ис ?йэ?э саха норуотун э?э сыспыт сэллик ыарыыны кини адьас кыайа тутарын оччотоо?у мэдиссиинэ ?лэ?иттэрэ бигэргэппиттэрэ ?г?с.
Мантан аллара ытык кырдьа?ас ту?унан икки кэрэхсэбиллээх ахтыыны киллэрэр то?оостоох. 2008 с. 83 саастаах Уолба олохтоо?о, ?лэ, тыыл бэтэрээнэ Клавдия
Иккис к?р??м. 1946 сыллаахха куоракка училище?а ??рэнэ киирбитим сурдьубунаан Танялыын. А?ам аймахтарыгар Арсен Петровтаахха Горькай уулусса?а олорорбут. Арай ??рэнэн б?тэн кэлбитим, биир о?онньор кэлэн олороро. Куома Чааскын хаайыыттан тахсан хоно кэлэн олороро. Арсен Петров Уолба ол и?ин кэллэ?э буолуо. Ха?ан да астамматах ас астаммыт этэ. Маанылаан ахан хоннорбуттара. Сарсыарда Арсен ?й??лээн-таймалаан Тааттатыгар атаарбыта. Дьэ бу о?онньор кэлэн хонуон биир хонук иннинэ мин та?ырдьаттан киирдим. Эдьиийим Ылдьаана, о?о?ор сыста олорон, этэрбэс тигэ олороро. Оттон Уолба ки?итэ Миитэрэй диэн ки?и кинилэргэ олороро. ?лэтиттэн кэлэн, сонун саптан быстах утуйа сытара. Мин киирэрбин кытары бу дьоммут буккуллан а?ай турдулар. Ханна да суох ыты ??р да ??р буоллулар. Эдьиийим этэрбэ?инэн, Миитэрэй сонунан. Мин дэлби куттанным. Мин к?рд?хп?нэ ыт т?р?т суо?а. Инньэ диэбиппэр, миигин м???н эрэ б?тэрбэтэхтэрэ. Оччолорго сэрии кэнниттэн куоракка «хара мааскалар бааллар» дииллэрэ, олор ыттарын киллэрди? дииллэр. Ааны ас, ыты та?аар дииллэр, быстыам дуо, ааны астым. Ыты та?аарбыт курдук туттан олорунан кэбистилэр уонна «хара мааскалар ыттара, онон бу т??н хайдах утуйабыт, ынахпытын сиэтэн илдьэ бараллара буолуо» дэстилэр. Мин т?б?л?р?нэн ыарыйдылар бы?ыылаах диэн дэлби куттанным. К?т??т?м Арсен киэ?э ?лэтиттэн кэлбитигэр: «Бу кыыс хара мааскалар ыттарын киллэрдэ, т??рт харахтаах хара ыт, – диэтилэр. Мин Арсе??а сибигинэйэн: «Ыт т?р?т суо?а», – диэтим. Ол т??н мин т?р?т утуйбатым, ынахпытын уоран барыахтара диэн. Сарсыарда турбуппут туох да буолбатах этэ. Куома Чааскын сарсыарда барбытын кэннэ эдьиийим Ылдьаана: «Ити о?онньор бэриэччик ыта эбит. Ол и?ин бу кыыска к?ст?бэтэх. Би?иэхэ мааныланан хоноору», – диир. Хаайыыттан тахсан и?эр ки?и туох аанньа буолуой, ку?а?ан ба?айы та?астаах, хаты?ыр, ха?ырыктыйбыт харахтаах о?онньор олороро, тугу да улаханы кэпсэппиттэрин истибэтэ?им».
Аны Куома Чааскы??а эмтэммит дьон ахтыыларыттан. Мин икки тасты? балыстарым Попова Пелагея Федотовна уонна Башарина Пелагея Игнатьевна иккиэн сэллик буоланнар, кистээн о?онньорго эмтэнэ барбыттар. Кэ?ии арыгыларын Уолба ма?а?ыыныттан ылбыттар. Оччолорго Уус-Таатта?а массыына сылдьыбат. Кыргыттар сатыы барбыттар. О?онньорго чуга?аан и?эн, ки?и у?уо?ар тахса сылдьыбыттар уонна биир баара?ай тиит аттыгар ииктээбиттэр. О?онньордорун дьиэтигэр киирбиттэр, онуоха о?онньор: «Бу э?игини к??тэн олоробун», – диэбит. Чэйдэрин таппыттар. Кыргыттары чэйдээ? диэн ы?ырбыт. Кыргыттар кэ?ии арыгыларын о?онньорго биэрбиттэр. Онно о?онньордоро: «Син кэ?иилэнэр эрээригит, то?о дьиэ?ититтэн-уоккутуттан а?албакка, Уолбаттан ыла сылдьа?ыт!» – диэбит. Ки?и у?уо?ар тахса сылдьыбыттарын, улахан тиит аттыгар к???рэттибиттэрин к?рб?т курдук эппит. О?онньор тылыттан куттанан, Башарина Пелагея, Попова Пелагея ата?ын остуол аннынан бы?а ?кт??-?кт?? «т?нн??ххэ, барыахха» диэн имнэммит. Ол да буоллар, т?нн?бэтэхтэр, эмтэппиттэр. Пелагея Попова к?хс?б?т?н чупчуруйар уонна би?иэхэ ыты?ыгар кып-кы?ыл хамсыы сылдьар ??ннэри к?рд?р?р уонна этэр диир: «Мин ??ннээх с?т?л? ?ч?гэйдик эмтиибин, – ыалдьар сирбитигэр уурунар гына туос биэрэр. – Балыы?а биэрэр эминэн эмтэнээри?, икки ?тт?ттэн эмтэннэххитинэ, т?ргэнник ?т??р??хх?т», – диэбит. Кыргыттар иккиэн ыарыылара ааспыта».
Салгыы оччотоо?у о?о, билигин П.А. Ойуунускай аатынан С? судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата, 90-тан тахсыбыт биллиилээх аксакал суруналыыс Дмитрий Васильевич Кустуров «Дэ??э кэлэ сылдьыбыт с?д? ыалдьыт» диэн ахтыытын киллэрэн, аа?ааччыларга били?иннэрэбит:
«Холкуостар бастаан тэриллэллэрин са?ана би?иэхэ оччотоо?у Таатта оройуонун Кириэс-Халдьаайытыгар Харытыанаптартан ордук бас-к?с ыал суо?а. Турбут-олорбут ини-биилэр кыайаллара-хотоллоро, дь???ннэрэ-бодолоро ыраа?а, этэргэ дылы, ки?и а?аар кырыытыттан к?р?р дьонноро этилэр. Убайдара Ба?ылай касыылканан от о?устарааччы, лабагырыайканан бурдук быстарааччы, алта о?ус тардар малатыылкатын к?р?н-истэн, бурдук астатааччы кини буолара. Иккис быраат Миитэрэй отчут-масчыт чулуута, мас уу?ун бэрдэ этэ. ???с быраатын Сэргэйи, к?рб?т?х ки?им эрээри, Харытыанаптартан орто ??рэхтээх учуутал этэ дииллэрэ. Кини хомсомуол сылдьан холкуо?у т?р?ттэспит уонна олорор сирдэрин аатынан «К?ндэ» диэн артыал дэппитэ ???. Кини эдэркээн саа?ыгар, сэлликкэ ылларан, ?л?н хаалбыт эбит.
Т?рд?с быраат Арамаан дьону арааран билиэхпиттэн холкуос бэрэссэдээтэлэ, ?т???йэн уол о?о этэ. Ол эрээри ыыс ара?ас хааннаах, арылхай киэ? харахтаах убайдарыттан атын, мото?ор, куба?ай сирэйдээ?э. Тас к?р???ттэн эбитэ дуу, хайдах дуу, дьон кинини ?т??с Арамаан, ?сс? судургутук ?т??с диэн ааттыыра. Кини, холкуос бэрэссэдээтэлэ ки?и, оройуоммут киинигэр Ытык К??лгэ т?тт?р?-таары сылдьара кэмнээх буолуо дуо. Ол сылдьан суолун ортотугар баар Уолбаттан биир т?р?т-уус ыал – «Хаарыллар дуо» дэппит дьон кыыстарын кэргэн ылбыта.