Комплекси таълим?-метод?: Экологияи му?андис?
Шрифт:
–мониторинг-мушоида, баоди ва пешбинии олати об;
Дарси амал.
Идомои Тоикистон оид ба об, ки аз ониби Мамаи Умумии СММ дастгир шудаанд, «Соли байналмилалии оби тоза, 2003», Дасолаи байналмилалии «Об барои аёт, солои 2005-2015», «Соли байналмилалии амкор дар соаи об, 2013», Дасолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор, солои 2018-2028» мебошад. Идомои мазкур диати омеаи аониро ба аамияти об, ирои чораои амал ва амкор дар соаи об алб намудаанд. Дар сати минтаав, Тоикистон дар фаъолияти Фонди байналмилалии наоти Арал (ФБНА), кори комиссияои он оид ба масъалаои хоагии об ва рушди устувор фаъолона иштирок мекунад.
Намуди асосии обистифодабар дар Тоикистон обёрии замин ба исоб меравад, ки ами истифодаи об дар он 75-85%-ро ташкил медиад. Барои муоиса, истифодабарии об аз ониби хоагиои оилав 4-5%,
Обое, ки баъд аз обёр бароварда мешаванд, минерализатсияи баланд доранд ва ба сифати обои таби таъсири манф мерасонанд. Ба захираои об инчунин тайирёбии илим таъсир мерасонад. Дар куо пиряхо об мешаванд, ки он ба зиёд шудани ами оби дарёо, фаромадани село ва обхез оварда мерасонад, дар ояндаи дарозмулат бошад, дар натиаи кам гаштани майдони пиряхо ами захираои об кам гашта, тадиди хушксол меафзояд. Вазъи истифодабарии захираои об ва захираои замин бо амдигар зич алоаманданд. Барномаи такмили хоагии об барои солои 2016-2025 ба он равона шудааст, ки гузариши тарзи таърихан ташаккулёфтаи маъмур – удудии захираои об ба идоракунии авзавии дарёо дар Тоикистон таъмин гардад.
Дар шароити илими хушку гарм об воситаи асосии зиндаг ба исоб рафта, дар атори замин аз ама захираи муими таби барои итисодиёт ва аолии мамлакатои Осиёи Марказ масуб меёбад. Истифодаи айриоилонаи захираои обу замин сабаби бурони экологии бари Арал гаштааст. Проблемаи асосии обии мамлакатои Осиёи Марказ, аз он умла Тоикистон, фаат норасогии об нест, инчунин ба талаботи замонав авобгй набудани самаранокии обрасон ва истифодабар мебошад.
Резиши умумии солонаи дарёои дар удуди Тоикистон ташаккулёфта 64 километри мукаабро ташкил медиад, резиши солонаи амаи дарёое, ки аз аламрави Тоикистон мегузаранд, ба 80 километри мукааб мерасад. Дар удуди Тоикистон нисфи ами дарёои авзаи Бари Арал ташаккул меёбад. Дарёои асос Пан, Вахш, Кофарнион, Зарафшон ва Сирдарё ба исоб меравад. Захираои обии дарёо аз исоби обшавии барф ва пиряхо ва боришот ташаккул меёбанд. Дар Тоикистон шабакаи зичи дарёо вууд дорад, ки он иборат аз 947 дарёо бо дарозии зиёда аз аз 10 километр ва дарозии умумии ин дарёо зиёда аз 28 азор километрро ташкил медиад. Гузариши аз ама зиёди оби дарёо дар давраи максималии обшавии барф ва пиряхо дар моои июн-август мушоида мешавад. Дар баъзе ноияои камбориши ануб об намерасад.
Майдони пиряхо 8 азор километри мурабаъ (6% удуди мамлакат)-ро ташкил медиад, захираи об дар пиряхо 550 километри мукааб арзёб мешавад, ами пиряхи калонтарини мамлакат – Федченко ба 93 километри мукааб баробар аст, ки он аз ами умумии дарёои Тоикистон зиёд аст. Вале пиряхо абад нестанд ва обшавии оно зери таъсири гармша-вии илим идома меёбад. Масоати бо пиряхо пшидашуда аз аввал ва миёнаи асри гузашта алакай тарибан 25-30% коиш ёфтааст (тиби арзёбии ами пиряхои миёна ва хурд). Дар назар аст, ки то соли 2050 ин масоат боз 25-30% коиш меёбад, ами дарёои асос бо- шад, дар натиаи босуръат зиёд шудани мидори об аз исоби пиряхо дар аввал меафзояд, вале баъдтар, дар баробари хароб гаштани пиряхо, кам мегардад. Сарфи максималии ами оби дарёо ба мулатои пештар мегузарад ва тобистон ва тирамо, вате, ки заминои кишоварз аз ама зиёд ба об ниёз доранд, кам мегардад. Тадиди селфаро зиёд мешавад.Кулои мамлакат ариб 44 километри мукааб об дорад. Кули Сарез дар Помир, ки он соли 1911 дар натиаи сангрез дар давраи заминларза ба вууд омадааст, 17 миллиард метри мукааб оби ншок дорад. Кулои сарбаста дар шарки Помир оби намакдор дорад. Калонтарин кулои Тоикистон инчунин обанбори айроум бо ами 3,4 миллиард метри мукааб ва обанбори Норак бо ами 10,5 миллиард метри мукааб, ки болотар аз он айни замон обанбори боз ам калонтар сохта шуда истодааст, дохил мешаванд. амаг дар мамлакат 10 обанборо вууд доранд, ки оно барои истесоли электроэнергия ва обёр истифода бурда мешаванд. ариб 95% электроэнергия дар Тоикистон дар неру- гоои об истесол мегардад, асосан дар силсила НБО-о дар дарёи Вахш. Барои бисёрии дарёо лойолудшав хос аст, ки он дар натиаи такшинии лой уноиши фоиданоки кулоро кам мекунад.
ами сарфи обои ризамин айни замон ариб 10 километри мукааб дар як сол, истифодабарии оно – 8 километри мукаабро ташкил медиад. Ба айр аз обои ризамин дар Тоикистон обои зеризамин истифода бурда мешаванд (ариб 1 километри мукааб дар як сол), инчунин исми об такроран истифода бурда мешавад, асосан барои этиёоти саноат ва обтаъминкунии шаро . Барои табобат ва ншидан обои зеризаминии минерал истифода бурда мешаванд, аз умла Обигарм, Хоа- Оби-гарм,
Истеъмолкунандаи асосии об ин заминои кишоварзии обёришаванда мебошанд, ки иссаи оно дар истифодабарии об 75-80%-ро ташкил медиад, ё 6,5-7 километри мукааб дар як сол. Дар баробари ин талафоти об дар давраи обёр зиёд аст ва он зиёда аз 20%-ро ташкил медиад, сабаби асосии он истифодабарии усулои кунаи ирригатсион (обмонии уяк), каналои обрасон рйпуш нестанд, омили итисодии сарфа намудани об вууд надорад. Дарозии канало 30 азор километрро ташкил мекунад; шабакаои закашу забуро – 11 азор километр. исоби омории истифодабарии об солои тлон боз гузаронида намешавад. исми зиёди маълумото дар бораи истифодабарии об дар хоагии ишло дар асоси пурсиш – баоди амъовар мешаванд ва камбудиои он зиёд аст.
Технологияои замонавии обёр, масалан, обёрии атраг, истифодабарии обро 50-80%
дар муоиса бо усулои озира сарфа мекунад, вале бо сабаби арзиши баланди ин технологияо ва нархи пасти (тарифои) об, ариб истифода бурда намешаванд. Обёрии зиёду айрисамаранок на тано ба талафоти зиёди об, инчунин ба шршав ва бодлесии замин ва дигар оибатои нохуш оварда мерасонад. Масалан, дар водии Ёвон партоиши обои дренаж ба хокои ноустувори теппао ва обёрии исрофкорона ташкил ёфтани оббурдаю ариои калон оварда расонд.
Барои обёри на тано оби бисёр, балки энергияи зиёд низ сарф мегардад. Стансияои обкаш ар сол 1,3-1,5 миллиард киловатт – соат увваи бар (15-20% аз ами умумии истесоли он) барои кашида гирифтани 5-6 миллиард метримукааби об, асосан дар давраи тобистон, истеъмол мекунанд. исми зиёди насосои обкашкунаю фарсуда шудаанд ва барарорсозиро талаб мекунанд. Хароот барои барарсозии системаи ирригатсион 1 миллиар доллари ИМА арзёб мегардад, аммо дар 15 соли охир ба мелиоратсия ва обёр дар намуди арзо, гранто ва кумаки техник фаат 200 миллион доллари ИМА хароот шудааст, ки он 5 маротиба аз талабот кам аст.
Хоагиои фермер дар ассотсиатсияои обистифодабарандагон муттаид мегарданд, то ки исоби истифодабар ва тасимоти байнихоагии об, амъовар, пардохти аи хизматрасон ва истифодабарии иншооти байнихоагиро таъмин намоянд. амаг 400 ассотсиатсияои обистифодабарандагон ташкил шудаааст (АИО). Вале пардохти аи истифодабарии об тано харооти минималии онро (увваи бар барои кори насосо ва корои нигодории канало), харооти гузаронидани корои барарорсоз, нигобонии авзои об, дар бораи пардохт барои об, амчун захира ва хизматрасонии экосистемав (бо усули таби тоза кардани об ва айра) тамоман гап намеравад. Нархои паст, аз як тараф, шакли дастгирии итимоии аол ба исоб мераванд, аз тарафи дигар, сабаби айримасаднок истифода бурдани об, суст ор намудани технологияои замонав ва зиёдшавии норасогии маблао барои барароркун мегарданд. Ба вазъияти истифодабарии захираои об кам гаштани майдони кишти пахта то 350-400 азор гектар таъсири мусб расонд, ки н ба кам гаштани истифодабарии умумии об дар хоагии ишло сабаб шуд.
иссаи истифодабарии оби ншок ва барои зарурияти хоаг дар истифодабарии умумии он 4-5% -ро ташкил медиад, барои зарурияти саноат-2-3%; исми зиёди ин об аз исоби обои зеризамин истифода бурда мешаванд. Аз 400 чоои КВД «Хоагии манзилию коммунал» нисфи он ба таъмири капитал ниёз дорад. Ба олати соли 2015 барои аол ариб 20 азор исобкунанкои об насб шудааст, аз зарурияти умумии 200 азор исобкунанко 10%-и ин мидорро ташкил медиад.
Айни замон 86% истиоматкунандагони шаро, 61% истиоматкунандагони шарако ва 43% истиоматкунадагони деот бо оби ншоки таъмин гаштаанд. Нисбат ба соли 2000 ин нишондод бетар шудааст. ариб нисфи хоагиои оилав оби водопроводро аз шабакаои умумии таъминоти об, боимондаи хоагио, 25% (2 миллион нафар) аз обои манбаои ризамин – обои тозанашудаи дарёо, куло, йо, канало, яко ва канало истифода мебаранд, ки оно авобгуи меъёрои санитар нестанд, агарчи сифати обои руизаминии Тоикистон дар мамъ баланд аст.
исми зиёди нутаои аолинишин шабакаои дурусти обтозакун ва канализатсион надорад, аз ин сабаб дар ойо сати баланди касалио, махсусан дарунрав ва гипатит мушоида мешавад, ки он бо олати нохуби санитарию гигиени вобаста аст. Дар шаро наздики 50% аол аз оатхонаои обшустатозакунанда ва канализатсия истифода мебаранд, дар баробари ин дар ноияои деот зиёда аз 95% аол оатхонаои кчаг бо чуурии кандашуда доранд, ки оно ба ифлосшавии замин ва об таъдид месозанд. Инфрасохтори шабакаои канализатсион ва тозакунии об таъмиру васеъкуниро талаб менамояд. Ба айр аз Душанбе ва Хуанд обои истифодашудаи шаро фаат исман тоза мешаванд ва баъд аз он ба дарёо ор мегарданд, аз 62 шару шаракои мамлакат тано нисфи оно шабакаои канализатсион доранд. Обои боришот дар шаро ба ариои ду тарафи роо партофта мешаванд ва бе тозакун ба дарёо ор мегарданд.