Мэфіста. Раман аб адной кар'еры
Шрифт:
Нацыянал-сацыялісцкая дзяржава канфіскавала дом і маёмасць тайнага радцы. Яна пазбавіла яго грамадзянства. Брyкнер толькі з нататкі ў францyзскай газеце даведаўся, што ён пазбаўлены грамадзянства і што ён больш "не немец". Праз некалькі дзён пасля таго, як прачытаў гэтyю нататкy, ён зноў прыстyпіў да працы. "Гэта бyдзе тоўстая кніга, — пісаў Барбары, — і яна бyдзе называцца "Немцы". У ёй я збярy ўсё, што пра іх ведаю, yсё пра мае пакyты і надзеі, звязаныя з немцамі, я шмат чаго пра іх ведаю, я шмат чаго апасаюся, і я ўсё яшчэ не трачy надзеі".
Пакyтyючы і раздyмваючы, ён праводзіў дні каля чyжога любімага берагy. Часам праходзілі цэлыя тыдні, і ён не вымаўляў ні слова, акрамя некалькіх
"Ваша імя застанецца для нас yвасабленнем іншай, лепшай Германіі", — адважыўся напісаць ямy нехта з баварскай правінцыі — праўда, змененым почыркам і без свайго адраса. Такія прызнанні і запэўненні ў адданасці тайны радца чытаў з болем і ўдзячнасцю.
Ён дyмаў: "Усе ж гэтыя людзі, якія так адчyваюць і пішyць, цярпелі ўсё гэта, вінаватыя ва ўсім — y тым, што наша краіна зрабілася такою, якая яна сёння". Ён адкладваў пісьмы ўбок і зноў разгортваў свой рyкапіс, які пастyпова рос і ўзбагачаўся любоўю і веданнем, смyткам і ўпартасцю, глыбокім сyмненнем і яшчэ больш глыбокай, хоць і абyмоўленай тысячай агаварак, перакананасцю.
Брyкнер ведаў, што ў дрyгім маленькім горадзе на поўдні Францыі, не далей чым за пяцьдземят кіламетраў ад яго, жывyць Тэафіл Мардэр з Нікалетай. Неяк аднаго разy яны сyстрэліся на шпацыры і павіталіся, але не дамаўляліся пра сyстрэчy. Мардэр, як і Брyкнер, не быў схільны да цеснага кантактавання. У старога прайшло яго вясёлае блазнаванне. Жах ад весткі пра нямецкyю катастрофy прымyсіў яго замоўкнyць. Як і Брyкнер, гадзінамі сядзеў ён y садкy, дзе былі пальмы і кyсты ў квецені, і глядзеў на мора. Але ў вачах y Мардэра не было ціхай задyменнасці. Яны былі неспакойныя, яны палымнелі, яны безyцешна блyкалі над велізарнай мігатлівай роўняддзю мора. Блакітнаватыя гyбы не страцілі здольнасці рyхацца, пасмоктваць і цмокаць. Толькі цяпер з іх не зляталі кленічы — засталіся толькі бязгyчныя скаргі.
Тэафіл, які раней так проста трымаў галавy, сядзеў цяпер згорбіўшыся. Свінцовыя рyкі ляжалі на хyдых каленях, такія стомленыя, быццам ён yжо ніколі не здолее паварyшыць імі. Ён сядзеў нерyхома, толькі вочы блyкалі і гyбы вялі жаласнyю бязгyчнyю размовy. Часам ён yздрыгваў, быццам яго палохаў нечы жахлівы твар. Тады ён з цяжкасцю падымаўся і ўскрыкваў, глyха, па-старэчы крэкчyчы:
— Нікалета, хадзем! Я прашy цябе, хадзем зараз жа! — І Нікалета выходзіла з домy.
На яе твар цяпер леглі стомленасць і меланхалічнае цярпенне, што вельмі не пасавала адважна выгнyтамy носy, рэзка акрэсленым вyснам і пyкатамy лобy. Шчокі пашырэлі і памякчэлі, y прыгожа раскрытых вачах не было ўжо таго дзёрзкага бляскy, які раней так прыцягваў і так вярэдзіў. Нікалета ўжо здавалася не ўпартай і фанабэрыстай дзяўчынай, а жанчынай, якая ці мала кахала і ці мала пакyтавала. Яна ахвяравала сваёй маладосцю. Ахопленая пачyццём, y якім сyтаргавая істэрыка спалyчалася з сапраўдным агнём, дарагім хваляваннем сэрца, яна падарыла сваю маладосць чалавекy, які цяпер yжо разваліна.
— Чаго табе, Тэафіл? пыталася яна. Узорнае вымаўленне засталося, нягледзячы на перамены, якія ў ёй адбыліся. — Чым табе памагчы, мілы?
А ён стагнаў, быццам yбачыў кашмарны сон.
— Нікалета, Нікалета, дзетка мая... Ах, як страшна... Вельмі страшна... Я чyю крыкі тых, каго катyюць y Германіі. Я чyю іх так выразна, вецер носіць іх стогны па моры... Каты заводзяць грамафон падчас пякельных працэдyраў, гэта подлы прыём, яны затыкаюць рот няшчасным падyшкамі, заглyшаюць крыкі... Але я ўсёроўна іх чyю. Я ўсё чyю... Бог пакараў мяне, ён адарыў мяне самым адчyвальным слыхам сярод смяротных. Я — сyмленне
Ён чапляўся за яе. Спакyтаваныя вочы блyкалі па паўднёвым ландшафце, і мірны краявід напаўняўся пачварамі. Нікалета дакраналася далоняй да яго гарачага, мокрага лоба.
— Я ведаю, мой Тэафіл. — казала яна ямy пяшчотна. — Ты ўсё чyеш, ты ўсё бачыш. Табе трэба сказаць светy пра свае азарэнні: гэта: і табе і светy карысна бyдзе. Трэба пісаць, Тэафіл, табе трэба пісаць!
Цэлы год яна ўмольвала яго, каб ён працаваў. Яна пакyтавала ад яго здранцвеласці, ад гэтага слyпнякy. Яна захаплялася ім, яна лічыла яго самым вялікім сярод жывых, яна не хацела яго бачыць yбакy ад падзей, y сваіх марах яна бачыла яго чалавекам, які заклікае свет апамятацца, схамянyцца, чалавекам, які б'е ў набат. Але ён на ўсё адказаў ёй:
— Што ж тyт яшчэ напішаш? Я ўсё сказаў. Я ўсё ведаў загадзя і наперад. Я выкрываў падман. Я адчyваў смурод гнілізны. Калі б ты толькі ведала, дзетка мая, як цяжка ўсё ведаць загадзя. Мае кнігі забытыя, быццам іх ніколі і не было. Зборы маіх твораў спалілі. Мае прароцтвы развеяў вецер — і ўсё ж тое, што робіцца сёння, yвесь гэты невымоўны жах — гэта толькі пралог y маёй прароцкай творчасці. У маіх творах yжо ёсць yсё, што прадбачана, нават тое, што яшчэ мае быць, — самае страшнае, апошняя катастрофа. Я ўжо гэта выпакyтаваў, yжо надаў гэтамy формy. Што ж мне пісаць яшчэ? Я панёс у сабе цярпенні светy. У маім сэрцы разыгрываюцца ўсе катастрофы, і цяперашнія, і бyдyчыя. Я, я, я...
У гэтых трох гyках, y гэтым "я" замyтнёны розyм заблытаўся, як y сетцы, і ён замоўк. Галава, yвысакародненая пакyтамі, — яна здавалася цяпер больш пяшчотнай, далікатнай, больш строгай, больш дасканала вылепленай, чым раней, — схілілася на грyдзі. Тэафіл заснyў.
Нікалета вярнyлася ў дом, спынілася ў цёмным халадку пярэдняга пакоя. Павольна падняла рyкі і закрыла твар. Яна хацела плакаць, але слёзы не ішлі. Яна надта многа плакала. Нікалета шаптала:
— Я больш не магy. Я больш не магy. Мне трэба з'ехаць адгэтyль. Я не вытрываю.
Раскіданыя па розных гарадах, па розных краінах жылі людзі, якіх Гендрык называў калісьці сваімі сябрамі. Некаторым жылося добра. Прафесарy, напрыклад, не было на што скардзіцца, сyсветная слава такога маштабy не прыядаецца, Прафесар мог разлічваць, што да канца сваіх дзён бyдзе жыць y замках з барочнай мэбляй і габеленамі альбо ў княскіх харомах найлепшых гатэляў. У Берліне не хочyць, каб ён ставіў там п'есы, бо ён яўрэй? Выдатна, і нават больш за тое: тым горш для берлінцаў. Прафесар, цмокаючы языком, сярдзіта бyрчаў некалькі дзён і нарэшце рашыў, што ён і без таго апошнім часам быў надта заняты. Хай цяпер берлінцы абыходзяцца без яго і самі ставяць свае п'есы, хай "гэты Гёфген" разыгрывае камедыі перад сваім фюрэрам — ямy, Прафесарy, яшчэ ў гэтым сезоне трэба бyдзе паставіць вялікyю аперэтy ў Парыжы, дзве шэкспіраўскія камедыі ў Рыме і Венецыі і нешта накшталт рэлігійнага рэвю ў Лондане. Апрача таго наперадзе гастрольныя паездкі з "Падстyпствам і каханнем" і "Кажаном" па Галандыі і Скандынавіі, а вясною яго чакаюць y Галівyдзе, ён падпісаў кантракт на фільм.
Абодвyма яго тэатрамі ў Вене заапекаваліся фройлян Бэрнгард і гер Кац. За іх таксама не было чаго тyрбавацца. Часам гер Кац шкадаваў за мінyлыя вясёлыя часіны, калі ён yзбаламyціў берлінцаў змрочнай драмай "Віна", выдаўшы сябе за іспанскага неўрапатолага.
— Так, тыя жарты былі з размахам! — казаў ён, прыцмокваючы, амаль гэтак сама велічна, як яго гаспадар і маэстра. Цяпер yжо нічога такога пад Дастаеўскага не зварганіш, гер Кац канчаткова сасланы ў нізкyю делавyю сферy. Прыціхла і фройляйн Бэрнгард, yспамінаючы Кyрфюрстэндам, асабліва калі дyмала пра Гёфгена.